ПОИСК ДОКУМЕНТОВ

Закон Республики Беларусь от 23.07.2008 № 420-З "Аб Правiлах беларускай арфаграфii i пунктуацыi"

Текст документа с изменениями и дополнениями по состоянию на ноябрь 2013 года

< Главная страница

Зарегистрировано в НРПА РБ 25 июля 2008 г. N 2/1517

Прыняты Палатай прадстаўнiкоў 24 чэрвеня 2008 года
Адобраны Саветам Рэспублiкi 28 чэрвеня 2008 года

Артыкул 1. Зацвердзiць Правiлы беларускай арфаграфii i пунктуацыi (прыкладаюцца).

Артыкул 2. Дзяржаўныя органы, iншыя арганiзацыi, грамадзяне Рэспублiкi Беларусь, а таксама замежныя грамадзяне i асобы без грамадзянства, якiя пастаянна цi часова пражываюць або часова знаходзяцца на тэрыторыi Рэспублiкi Беларусь, павiнны кiравацца Правiламi беларускай арфаграфii i пунктуацыi, зацверджанымi гэтым Законам, ва ўсiх сферах i выпадках выкарыстання пiсьмовай беларускай мовы.

Артыкул 3. Савету Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь да 1 верасня 2010 года:

забяспечыць прывядзенне актаў заканадаўства ў адпаведнасць з гэтым Законам;

прыняць iншыя меры, неабходныя для рэалiзацыi палажэнняў гэтага Закона.

Артыкул 4. Гэты Закон уступае ў сiлу з 1 верасня 2010 года, за выключэннем гэтага артыкула i артыкула 3, якiя ўступаюць у сiлу з дня афiцыйнага апублiкавання гэтага Закона.

Прэзiдэнт Рэспублiкi Беларусь А.ЛУКАШЭНКА

                                                        ЗАЦВЕРДЖАНА
                                                        Закон
                                                        Рэспублiкi Беларусь
                                                        23.07.2008 N 420-З

Раздзел I АРФАГРАФIЯ

Глава 1 ПРАВАПIС ГАЛОСНЫХ

§ <*> 1. Галосныя лiтары

--------------------------------

<*> У гэтых Правiлах параграфы (§) з'яўляюцца асноўнымi структурнымi элементамi, абазначаюцца арабскiмi лiчбамi з кропкай i маюць скразную нумарацыю. Параграфы аб'ядноўваюцца ў главы i падзяляюцца на пункты або абзацы (у выпадку, калi параграф складаецца з аднаго пункта).

1. У беларускiм алфавiце 10 галосных лiтар: а, о, у, ы, э, е, ё, i, ю, я.

2. Лiтары а, о, э, у пiшуцца ў пачатку слова i пасля цвёрдых зычных для абазначэння адпаведных галосных гукаў. Лiтара i пiшацца ў пачатку слова, пасля зычных пiшацца ы або i ў залежнасцi ад цвёрдасцi або мяккасцi зычных. Лiтары е, ё, ю, я ў пачатку слова, у сярэдзiне слова пасля галосных, ў (у нескладовага), раздзяляльнага мяккага знака i апострафа абазначаюць на пiсьме спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымi [э], [о], [у], [а]: елка - [йэ]лка, юны - [йу]ны, яма - [йа]ма; паехаў - па[йэ]хаў, паёк - па[йо]к, саюз - са[йу]з; здароўе - здароў[йэ]; льеш - ль[йэ]ш; аб'езд - аб[йэ]зд, б'ю - б[йу], сям'я - сям[йа].

3. Лiтары я, ё, е, ю, i пасля зычных абазначаюць мяккасць зычных i адпаведныя галосныя гукi [а], [о], [э], [у], [i]: сяду - [с'а]ду, вязу - [в'а]зу, мёд - [м'о]д, лета - [л'э]та, люты - [л'у]ты, лiст - [л'i]ст.

4. Кропкi над лiтарай ё абавязковыя. Кропка над лiтарай i малой абавязковая. Над лiтарай I вялiкай у друкаваных тэкстах кропка не ставiцца, а ў рукапiсных тэкстах кропка абавязковая.

§ 2. Лiтары о, ё

1. Лiтара о пiшацца толькi пад нацiскам: год, кот, скрозь, шоўк, ко`лас, мо`ва, до`ўга, по`суд, аро`л, шо`лах, плячо`, даро`га, разго`ртваць, дапамо`га, дадатко`ва, жнiво`, дэпо`, во`дар, о`канне, о`да, о`птам, о`рдэн, о`фiс, о`пера, Об, Орша, Омск, Обнiнск, Осла, Оксфард, Орск, То`кiа, Ватэрло`а.

2. Лiтара ё пiшацца пад нацiскам: лёс, вёска, сёстры, цёмны, цёплы.

Лiтара ё пiшацца не пад нацiскам у словах з коранем ёд- i ёт-: ёдапiры`н, ёта`цыя, ётава`нне.

3. Лiтара ё пiшацца ў складаных словах з першай часткай радыё-: радыёстанцыя, радыёграма, радыёантэна.

Калi першая частка складанага слова ўтворана ад назвы хiмiчнага элемента радый, то пiшацца лiтара е, якая з'яўляецца злучальнай галоснай: радыебiяло`гiя, радыеакты`ўнасць, радыеметры`чны, радыеiзато`п i iнш. У першым складзе перад нацiскам у гэтым выпадку пiшацца я: радыяме`трыя, радыяхi`мiя, радыяло`гiя, радыягра`фiя.

§ 3. Лiтары э, е

1. Лiтара э пiшацца:

у пачатку выклiчнiкаў э, эге, эге-ге, эй, эх;

пасля прыстаўной лiтары г у слове гэты i вытворных ад яго (дагэтуль), а таксама ў выклiчнiках гэ, гэй i назвах лiтар (бэ, вэ i iнш.);

пасля шыпячых, [р], [д], [т] i цвёрдага [ц]: жэрдка, жэмчуг, шэры, нашэсце, чэрствы, чэк, нараджэнне, абуджэнне, рэкi, рэзаць, халадэча, сардэчны, пустэча, мястэчка, цэны, у руцэ.

2. У пачатку запазычаных слоў лiтары э, е як пад нацiскам, так i не пад нацiскам пiшуцца ў адпаведнасцi з лiтаратурным вымаўленнем: э`ра, эсэ`, э`ўрыка, э`пас, э`тыка, Эўклi`д, Эўрыпi`д, Элi`ста; е`гер, е`рась, ерэты`к, Еўро`па, еўрапе`йскi, Еўпато`рыя, Ерэва`н, ерэва`нец, Еўфра`т.

На канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных iмён i геаграфiчных назваў пасля зычных, акрамя л, к, пiшацца э: купэ`, рэзюмэ`, рэнамэ`, кафэ`, галiфэ`, кашнэ`, кабернэ`, фрыкасэ`, плiсэ`, каратэ`, дэкальтэ`; Стру`вэ, Мерымэ`, Эйвэ`, Хасэ`, Мо`рзэ, Табi`дзэ, Брыгва`дзэ, Каба-Ве`рдэ, Душанбэ`, Сан-Тамэ`; але: са`льта-марта`ле, фiле`, камюнiке`, пiке`.

3. Лiтара э ў запазычаных словах пасля губных зычных, а таксама пасля з, с, н пiшацца згодна з лiтаратурным вымаўленнем. Так, словы капэ`ла, сурвэ`тка, экзэмпля`р, маянэ`з, тунэ`ль, сэ`рвiс, iнтэрнэ`т пiшуцца з лiтарай э, а словы меда`ль, ме`неджмент, не`рвы, парла`мент, перспекты`ва, газе`та, сервi`з - з лiтарай е.

4. У запазычаных словах, адзначаных у пунктах 2 i 3 гэтага параграфа, напiсанне э, е вызначаецца па слоўнiку.

§ 4. Перадача акання на пiсьме

1. Галосныя гукi [о], [э] ў ненацiскным становiшчы чаргуюцца з [а]: дом - дамы`, мо`ва - маўле`нне, цэ`гла - цагля`ны, шэпт - шапта`ць.

2. Незалежна ад паходжання слова гук [о] ў ненацiскных складах вымаўляецца як [а], што перадаецца на пiсьме: гара`, вада`, баранава`нне, ко`лас, хо`лад, бало`та, Бандарэ`нка, Ко`ханава, Ку`нцава, Гаме`р, Сакра`т, арганiза`цыя, педагагi`чны, электара`т, харэагра`фiя, заало`гiя.

Не падпарадкоўваюцца аканню словы са спалучэннямi ро, ло, якiя чаргуюцца з ры, лы: кроў - крывi` - крыва`вы, дро`вы - дрыво`тня, кро`шка - крышы`ць, бро`вы - брыво`, гром - грымо`ты - грыме`ць, брод - брысц`i, гло`тка - глыта`ць, бло`хi - блыха`.

3. У словах славянскага паходжання i запазычаных словах, цалкам адаптаваных у беларускай мове, галосны [э] ва ўсiх ненацiскных складах чаргуецца з [а] i абазначаецца на пiсьме лiтарай а: стрэ`хi - страха`, шэ`ры - шарэць, чэ`ргi - чарга`, крэмль - крамлёўскi, жэ`мчуг - жамчу`жына, арэ`нда - арандава`ць, майстэ`рня - ма`йстар.

Ва ўласных iмёнах са славянскай лексiчнай асновай i ў даўно запазычаных словах з неславянскiх моў у ненацiскных складах гук [э] падпарадкоўваецца агульным правiлам акання - пасля цвёрдых зычных ён чаргуецца з [а] i абазначаецца на пiсьме лiтарай а: Беразiно`, Чарапаве`ц, Жамчу`жнiкаў, Чарнышэ`ўскi, Шаўчэ`нка, Чалю`скiн, лi`тара, транслiтара`цыя.

4. Перадача на пiсьме [э] ў iншых запазычаных словах у ненацiскных складах асновы вызначаецца наступнымi правiламi:

у пачатку слова [э] перадаецца на пiсьме лiтарай э ў адпаведнасцi з беларускiм лiтаратурным вымаўленнем: экано`мiя, экза`мен, эква`тар, этажэ`рка, элеме`нт. Лiтара э пiшацца пасля прыставак i ў другой частцы складанага слова: праэкзаменава`ць, трохэлеме`нтны, квiнтэсэ`нцыя;

пасля шыпячых, [р], [д], [т] i цвёрдага [ц] пiшацца э: жэто`н, Жэне`ва, Жэра`р, жэлацi`н, чэкме`нь, рэспу`блiка, рэфо`рма, Рэма`рк, рэкла`ма, рэа`ктар, рэвi`зiя, агрэга`т, рэжы`м, рэко`рд, рэе`стр, рэвалю`цыя, дэта`ль, гардэро`б, Дэтро`йт, Дэфо`, дэлега`т, дэманстра`цыя, о`рдэн, тэо`рыя, тэа`тр, тэлегра`ф, тэлефо`н, ветэра`н, ка`тэт, тэрмо`метр, тэарэ`ма, цэнтралi`зм, цэвi`та.

5. У запазычаных словах напiсанне э i а пасля зычных, акрамя шыпячых, [р], [д], [т] i цвёрдага [ц], вызначаецца па слоўнiку: панэ`ль; але: шыне`ль.

6. Ненацiскныя фiналi -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як -аль, -ар: шнi`цаль, шпа`таль, мi`таль, фо`рталь, ка`рцар, грэ`йдар, лi`дар, камп'ю`тар, пэ`йджар, рэйсфе`дар, эспа`ндар, тэ`ндар, о`рдар, ме`неджар, фарва`тар, а`льма-ма`тар, кра`тар, прэсвi`тар.

Ненацiскныя фiналi -эль, -эр ва ўласных iмёнах iншамоўнага паходжання перадаюцца нязменна: Ландэр, Одэр, Пiтэр, Юпiтэр.

§ 5. Правапiс лiтар а, о, э ў складаных словах

1. У складаных словах можа быць адзiн асноўны i адзiн або некалькi пабочных нацiскаў. Калi ў другой частцы складанага слова нацiск на першым складзе, то ў першай частцы замест о пiшацца а: дабрадзе`й, скарахо`д, салява`р, дабрая`касны, галавало`мка, вадасхо`вiшча, малатабо`ец, бамбасхо`вiшча, раўнапра`ўе.

Лiтара о захоўваецца ў складаных словах, першай часткай якiх з'яўляюцца слова-, што-, фота-, мота-: словафо`рма, словатво`рчасць; штодзённы, штоме`сяц, штого`д; фотазды`мак, фотако`пiя, фотаплёнка, фотака`мера, фотавы`стаўка i г.д.; але: фатагра`фiя i вытворныя ад яго; мотаго`нкi, мотакро`с, мотаспо`рт i г.д.; але: матаво`з, матацы`кл i вытворныя ад iх.

2. Калi ў другой частцы складанага слова нацiск не на першым складзе, то ў першай частцы захоўваецца о: аснo`вапалажэ`нне, бавo`ўнапрадзi`льны, вo`гнетрыва`лы, вo`даразмеркава`льнiк, вагo`нарамо`нтны, вo`стракамбiнацы`йны, высo`каiдэ`йны, галo`ўнакама`ндуючы, кo`рманарыхто`ўка, кo`негадо`ўля.

У першай частцы некаторых складаных слоў, асаблiва навуковых тэрмiнаў, можа выразна праяўляцца пабочны нацiск i тады, калi асноўны нацiск падае на першы склад другой часткi. У такiм выпадку пад пабочным нацiскам у першай частцы захоўваецца напiсанне о: агo`рафо`бiя, азo`насто`йкi, азo`тнакi`слы, збo`жжасхо`вiшча, кo`ксага`завы, мангo`лазна`ўства, мo`вазна`ўства, мo`вазна`ўчы, матo`разбо`рка, рабo`тада`вец, слo`ватво`рчасць, фo`ндасхо`вiшча i iнш.

Ва ўсiх iншых выпадках напiсанне падобных слоў вызначаецца па слоўнiку.

3. Лiтара о пiшацца ў першай частцы складаных слоў, калi другая частка пачынаецца з ў (у нескладовага): марозаўсто`йлiвы, торфаўбо`рачны, вогнеўсто`йлiвы, збожжаўбо`рка.

4. Лiчэбнiкi ад 600 да 800 утвараюць асобны тып складаных слоў, у якiх першая частка скланяецца i пiшацца як самастойнае слова.

Напрыклад <*>:

     Н. шэсцьсот              семсот            восемсот
     Р. шасцiсот              сямiсот           васьмiсот
     Д. шасцiстам             сямiстам          васьмiстам
     В. шэсцьсот              семсот            восемсот
     Т. шасцюстамi            сямюстамi         васьмюстамi
     М. (аб) шасцiстах        сямiстах          васьмiстах

--------------------------------

<*> Прыклады, якiя прыводзяцца ў гэтых Правiлах, не могуць разглядацца як падрадковыя заўвагi да пунктаў, часткi цi абзаца пунктаў.

5. Гук [э] ў першай частцы складаных слоў захоўваецца i абазначаецца лiтарай э: мэтанакiраваны, мэтазгодна, рэдказубы, шэравокi, арэхападобны, крэдытаздольнасць, тэлебачанне.

6. У складаных словах, утвораных ад лiчэбнiка ў форме роднага склону i iншага слова, першая частка пiшацца так, як яна пiшацца ў родным склоне лiчэбнiка: трохдзённы, чатырохпавярховы, шасцiствольны, шасцiсоты, пяцiдзёнка, дзесяцiгодка, сямiкласнiк, васьмiгадовы, васьмiсоты, дзевяцiградусны, саракагоддзе, саракапяцiтонны, двухсотметровы.

7. Калi складаныя словы маюць у сваiм складзе больш за дзве часткi, то кожная з iх пiшацца як асобна ўзятае слова: авiяматорабудаванне, аўтатрактарабудаванне, аэрафотапрыбор.

§ 6. Перадача якання на пiсьме

1. Галосныя е, ё ў першым складзе перад нацiскам абазначаюцца на пiсьме лiтарай я: зе`млi - зямля`, зе`лень - зялёны, се`м'i - сям'я`, сёлы - сяло`, сёстры - сястра`, вёслы - вясло`, вёска - вяско`вы, е`лка - ялi`на, е`здзiць - язда`, ёмкi - ямчэ`й, ёрш - ярша`, лён - ляно`к, мёд - мядо`к, дзе`нь - дзянёк, лес - лясны`, снег - снягi`, ве`цер - вятры`, сце`ны - сцяна`, дзе`вяць - дзявя`ты, дзе`сяць - дзяся`ты, сем - сямна`ццаць, во`сем - васямна`ццаць, цецеруко`ў - цецяру`к, перане`сцi - перанясу`.

У iншых ненацiскных складах е захоўваецца: селянi`н, зелянi`на, вестуны`, леснiкi`, векаве`чны, верацяно`, нерухо`мы, безупы`нны, во`зера, ве`села, во`сем, за`едзь, вы`светлiць, вы`ехаць, во`сень, це`мень, дзевятна`ццаты, дзесятко`вы.

2. Лiтара я пiшацца ў першым складзе перад нацiскам у iмёнах, прозвiшчах i геаграфiчных назвах са славянскай лексiчнай асновай i ў даўно запазычаных словах з неславянскiх моў: Бялы`нiчы, Лемяшэ`вiчы, Алякса`ндр, Сярге`й, Бялi`нскi, Няхо`да, дзяжу`рства, калянда`р, яфрэ`йтар, сяржа`нт, Яршо`ў, Яфi`м.

3. Заўсёды захоўваецца е ў першым складзе перад нацiскам пасля заднеязычных г, к, х: геро`й, Гера`сiм, кера`мiка, кефi`р, Херсо`н.

4. Часцiца не i прыназоўнiк без заўсёды пiшуцца з лiтарай е: не быў, не браў, не iдзе, не спынiць, без меры, без жартаў, без прычыны, не без вынiкаў, не без работы.

Пры напiсаннi разам не i без становяцца прыстаўкамi i падпарадкоўваюцца агульным правiлам напiсання галосных лiтар е, я: няха`й, нясто`мна, няшта`тны, бязме`жны, бязлю`дны, бяско`нца; але: непiсьме`нны, безупы`нны, безапеляцы`йны, бескары`сны, беспаваро`тны.

5. Лiтара я пiшацца ў некаторых каранях слоў нязменна: вi`цязь, су`вязь, за`яц, яравы`, вяза`ць, за`вязь, по`вязь, мяккава`ты, цягавi`ты, цяжкава`ты, святкава`ць, ме`сяц, по`яс, па`мяць, дзе`вяць, дзе`сяць, ты`сяча, Бе`сядзь, Пры`пяць; япру`к - япрука`, япруко`вы; ядло`вец - ядлаўцо`вы.

6. Лiтара я пiшацца ў паслянацiскных складах у некаторых суфiксах назоўнiкаў (ро`ўнядзь, бо`язь, дро`бязь) i дзеясловаў (ла`яць, ве`яць, се`яць, ка`шляць, ба`яць, му`ляць), а таксама ў аддзеяслоўных назоўнiках (ла`янка, ве`ялка, се`ялка).

§ 7. Правапiс е, ё, я ў складаных словах

1. У першай частцы складанага слова лiтара е захоўваецца незалежна ад таго, на якiм складзе нацiск у другой частцы: сенакасi`лка, серпадзю`б, верхнеазёрскi, белабры`сы, землетрасе`нне, светапо`гляд, свежавы`мыты, свежамаро`жаны, сенажа`ць.

Калi першай часткай складаных слоў з'яўляецца аснова велiк- / вялiк-, напiсанне лiтар е або я залежыць ад таго, якi склад у другой частцы нацiскны: калi першы - пiшацца е, калi другi - пiшацца я: велiкаду`шны, велiкару`скi, велiкаму`чанiк, велiкасве`цкi; Вялiкабрыта`нiя, вялiкадзяржа`ўны, вялiкагало`вы.

2. У першай частцы складанага слова лiтара ё захоўваецца пры нацiску не на першым складзе другой часткi i замяняецца на е, калi нацiск на першым складзе другой часткi: лёгкаатлеты`чны, лёдадрабi`лка, мёртванаро`джаны, мёдаварэ`нне; ледарэ`з, медаго`нка, легкаду`мна.

3. У складаных словах злучальныя галосныя о, ё пiшуцца толькi пад нацiскам, галосная а - у любым ненацiскным складзе: iльновалакно`, Вадо`хрышча, куро`дым, часо`пiс, гелiёграф, марозаўсто`йлiвы, прыборабудаўнi`чы.

4. Злучальная галосная е ў складаных словах пераходзiць у я, калi нацiск на першым складзе у другой частцы складанага слова: баяздо`льны, зернясхо`вiшча, земляро`б, жыццяра`дасны, крывятво`рны; але: боепрыпа`сы, жыццеапiса`нне, землекарыста`нне, зернебабо`вы.

Злучальная галосная е ў складаных словах захоўваецца, калi другая частка пачынаецца з ў (у нескладовага): зернеўбо`рачны, вогнеўсто`йлiвы.

Складанаскарочаныя словы пры напiсаннi звычайна разглядаюцца як простыя словы з адным нацiскам: зямфо`нд, лясга`с.

§ 8. Прыстаўныя галосныя i, а

1. Прыстаўная галосная i пiшацца:

у пачатку слова перад спалучэннямi зычных з першай лiтарай м: iмшара, iмчаць, iмгла, iмгненне, iмклiвы;

у пачатку некаторых слоў перад спалучэннямi зычных з першымi лiтарамi р, л, калi слова з такiмi спалучэннямi зычных пачынае новы сказ або стаiць пасля знака прыпынку цi слова, што заканчваецца на зычную: iржа, iржаць, iрдзенне, iрваць, iржышча; iлгун, iльдзiна. Iржуць конi, калёсы скрыпяць ад Дона да Буга (Я.Купала). Часамi на цэлыя кiламетры рассцiлалася дарога роўным, нiбы выбеленым на сонцы, iльняным палатном (Я.Колас). Калi слова з такiм пачатковым спалучэннем зычных стаiць пасля слова, якое заканчваецца на галосную, i пасля яго няма знака прыпынку, то прыстаўная лiтара i не пiшацца: Азалацiла восень поле ржышчам, дрэвы лiсцем, гумны снапамi (К.Чорны). Люблю я прыволле шырокiх палёў, зялёнае мора ржаных каласоў... (Я.Колас).

2. У некаторых словах можа з'яўляцца прыстаўная галосная а: iмшара i амшара, iржаны i аржаны, iржышча i аржанiшча.

3. Пасля прыставак i першай часткi складанага слова, якiя заканчваюцца на галосную, прыстаўныя лiтары i i а перад р, л, м не пiшуцца: заржавець, заржаць, зардзецца, замглёны, замшэлы, прымчацца, вокамгненна.

§ 9. Спалучэннi галосных у запазычаных словах

1. Калi спалучэннi iо, йо вымаўляюцца як два склады, тады яны на пiсьме абазначаюцца:

памiж зычнымi - лiтарамi iё (ыё) пад нацiскам i iя (ыя) не пад нацiскам: бiёлаг, бiёграф, дамiнiён, Лiён, аксiёма, бiблiёграф, Галакцiён, Гесiёд, патрыёт, рацыён, радыёла, стадыён, бастыён; бiяло`гiя, бiблiятэ`ка, гелiятро`п, пiяне`р, ажыята`ж, перыяды`чны, патрыяты`зм, акцыяне`рны, нацыяна`льны, рацыяналiза`тар;

у пачатку слова - лiтарамi iо пад нацiскам i iа не пад нацiскам: iо`н, iо`нны, Iо`сiф; Iанi`чнае мора, iанi`йцы, iанiза`цыя, Iакага`ма, Iаркшы`р, Iашка`р-Ала`, Iаа`н.

2. Калi спалучэннi iо, йо вымаўляюцца як адзiн склад, тады на пiсьме яны перадаюцца:

пасля галосных - праз ё пад нацiскам i я не пад нацiскам: раён, раённы, маёр, Маёраў, Лаёла; маянэ`з, маяра`н, маяра`т, раянi`раванне;

у пачатку слова - праз ё: ёг, ёгурт, ёд, ёдзiсты, ёт (гук), ёта (лiтара), ётацыя, ёдаформ, ёднаваты, ётаваны.

3. Спалучэнне iе абазначаецца на пiсьме лiтарамi iе (ые): гiгiе`на, клiе`нт, аўдые`нцыя, арыента`цыя, абiтурые`нт, клiенту`ра, iера`рхiя, iе`на, iеро`глiф, Iерусалi`м, iерыхо`нскi.

4. Спалучэнне йе заўсёды вымаўляецца як адзiн склад i на пiсьме ў пачатку слова i пасля галосных перадаецца праз е: езуiт, праект, канвеер, траекторыя, Феербах, Маерава, фае.

5. Спалучэнне iа абазначаецца на пiсьме лiтарамi iя (ыя) незалежна ад месца нацiску: авiя`цыя, лiя`на, генiя`льны, Iлiя`да, энтузiя`зм, фартэпiя`на, пiянi`ст, сацыялi`зм, сацыя`льны, варыя`нт, матэрыя`л, матэрыялi`зм, дыя`метр, дыяпазо`н, дыяфра`гма.

6. Спалучэнне йа на пiсьме перадаецца:

пасля галосных i ў пачатку слова - праз я: раяль, пляяда, сакваяж, лаяльны, Савоя, Малая, Мая, ярус, яхта, ярд, яхант, ятаган;

пасля зычных л, с, ц (мяккага), дз i непрыставачных н i з - праз ья, пасля астатнiх зычных - праз 'я: мiльярд, мiльярдны, кальян, мадзьяр, альянс, мiльярдэр, саф'ян.

Глава 2 ПРАВАПIС ЗЫЧНЫХ

§ 10. Зычныя лiтары

1. Для абазначэння зычных гукаў у беларускай мове выкарыстоўваецца 21 лiтара: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ў, ф, х, ц, ч, ш.

2. Асобныя гукi не маюць спецыяльных лiтар: афрыкаты [дж], [дз] i мяккi [дз'] перадаюцца на пiсьме адпаведна спалучэннямi лiтар д i ж, д i з: хаджу, ваджу, ксяндзы, пэндзаль, хадзiў, вадзiў, дзюны, дзень, дзiва.

3. Гук [й] перадаецца або лiтарай й (на канцы склада пасля галосных: рэйка, май), або лiтарамi е, ё, i, ю, я, якiя адпаведна абазначаюць спалучэннi гукаў [йэ], [йо], [йi], [йу], [йа] ў пачатку слова, пасля галосных, апострафа, раздзяляльнага мяккага знака i ў (у нескладовага): яма, ёмкi, ехаць, iней, юшка, маянэз, аб'ява, пад'ём, пад'ехаць, раз'юшаны, уецца, уюн, маёр, медальён, салаўi, салью, альянс, саўю.

§ 11. Правапiс звонкiх i глухiх зычных

1. Чаргаванне звонкiх i глухiх зычных (акрамя прыставачнага з) на пiсьме не адлюстроўваецца. Для праверкi правiльнасцi напiсання звонкiх i глухiх зычных трэба змянiць слова цi падабраць iншае аднакаранёвае слова, каб пасля зычнага, якi патрабуе праверкi, быў галосны або зычныя р, л, м, н, в: рыбка - рыба, магчы - магу, кладка - кладак, даведка - даведацца, дзядзька - дзядзечка, хадзьба - хадзiць, казка - казаць, важкi - важыць, просьба - прасiць, касьба - касiць, носьбiт - насiць, малацьба - малацiць, рубчык - рубец, паўзцi - паўзу, малодшы - малады; хлеб - хлеба, рог - рога, дзед - дзеда, поезд - поезда, роўнядзь - роўнядзi, сядзь - сядзi, нож - нажа, маж - мажаш, лiстаж - лiстажу, воз - воза, мазь - мазi, дождж - дажджу, рэж - рэжу, а таксама розаг - розгi, мозг - мазгi, лязг - лязгаць, грыб - грыбны, грыбнiца, бег - беглы, бегма, загадка - загадны, загадваць, ножка - нажны. Словы лязг, лязгаць маюць варыянты ляск, ляскаць.

2. Правапiс уласнабеларускiх i запазычаных слоў, у якiх напiсанне звонкiх i глухiх зычных нельга праверыць, вызначаецца па слоўнiку: футбол, баскетбол, вакзал, айсберг, струбцына, экзамен, Афганiстан.

§ 12. Зычныя д, т i дз, ц

1. Чаргаванне цвёрдых зычных гукаў [д], [т] з мяккiмi [дз'], [ц'] (дзеканне i цеканне) адлюстроўваецца на пiсьме: замест д, т перад е, ё, i, ю, я пiшуцца адпаведна дз, ц: гарады - у горадзе, народы - у народзе, сады - у садзе, iду - iдзём, вяду - вядзi, вада - вадзяны, грудны - грудзi, люду - людзi, варта - на варце, хата - у хаце, чысты - чысцюткi, выток - выцякаць, карта - на карце, катлы - кацёл, тру - церцi, шосты - шэсць, пяты - пяць, латынь - лацiнка.

2. Чаргаванне [д], [т] з [дз'], [ц'] адбываецца перад мяккiм [в']: два - дзве, дзвесце, рута - руцвяны, мёртвы - мярцвяк, чатыры - чацвёрты, чэрствы - счарсцвелы.

Лiтара ц i афрыката дз перад мяккiм [в'] пiшуцца згодна з вымаўленнем у словах: дзверы, мядзведзь, бацвiнне, цвёрды, цвярозы, цвiк, цвiлы, цвiсцi, лiцвiн, лiцвiнка, яцвяг, Мацвей, Мацвеенка, Бацвiннiк i iнш. Выключэнне: твiст.

3. Гукi [д] у канцы прыстаўкi i [т] у складзе суфiкса перад мяккiм [в'] захоўваюцца нязменна i на пiсьме перадаюцца адпаведна лiтарамi д i т: адвезцi, у таварыстве, у агенцтве, у выдавецтве, аб прыродазнаўстве, у грамадстве, у братэрстве.

Гук [т] вымаўляецца нязменна i на пiсьме перадаецца лiтарай т перад мяккiм [в'] у аддзеяслоўных назоўнiках i ў словах, вытворных ад iх: бiтва - у бiтве, брытва - брытве, брытвенны, клятва - клятве, клятвенны, пiтво - у пiтве, паства - у пастве. Лiтары д i т пiшуцца таксама ў некаторых iншых словах: мардва - мардве, мардвiн, Мардвiнаў, Лiтва - у Лiтве.

4. У запазычаных словах (а таксама ў вытворных ад iх) цвёрдыя д, т, як правiла, пiшуцца нязменна: рэйсфедар, дэлегат, дэманстрацыя, медыцына, апладысменты, iндык, лiтаратура, майстар, матэрыял, унiверсiтэт, кватэра, тэхнiка, тыраж, скептык, ерэтык, пластык, тэарэтык, авантура, дыктатура.

5. Перад суфiксамi i спалучэннямi суфiксальнага паходжання -iн-, -iр-, -iк-, -ёр-, -еец-, -ейск- у словах iншамоўнага паходжання, а таксама ў словах, вытворных ад iх, [д] i [т] чаргуюцца з [дз'], [ц'], што i адлюстроўваецца на пiсьме: сульфiды - сульфiдзiн, каманда - камандзiр, iндзеец, iндзейскi (але: Iндыя - iндыец, iндыйскi, iндыйцы), гвардыя - гвардзеец, гвардзейскi, мантаж - манцёр, манцiроўка, манцiровачны, бiлет - бiлецёр, бiлецiк, эпiзод - эпiзодзiк, жакет - жакецiк.

6. Зычныя дз, ц пiшуцца ў некаторых словах, правапiс якiх вызначаецца па слоўнiку: мундзiр, гетэрадзiн, дзюна, дзюшэс, бардзюр, арцель, арцiшок, цiр, цiтр, эцюд, цюль, нацюрморт, уверцюра, накцюрн, цюркскi, цюльпан, каранцiн.

7. Зычныя д, т або дз, ц пiшуцца ў адпаведнасцi з беларускiм лiтаратурным вымаўленнем ва ўласных iмёнах i назвах: Дадэ, Дэфо, дэ Бальзак, Дэтройт, Тэлавi, Атэла, Тэвасян, Тэкля, Тэкерэй, Тэрэза, Шаптыцкi, "Юманiтэ", Дзянiс, Гарыбальдзi, Дзвiна, Дзясна, Барадзiно, Уладзiвасток, Градзянка, Плоўдзiў, Хрысцiна, Цютчаў, Кацюбiнскi, Вучэцiч, Целяханы, Цiмкавiчы, Цiхвiн, Быцень, Церак, Цюмень, Цюрынгiя, Гаiцi, Палесцiна, Поцi, Таiцi i iнш. Правапiс такiх слоў вызначаецца па слоўнiку.

§ 13. Некаторыя cпалучэннi зычных

1. У асобных словах адбылося спрашчэнне груп зычных: гiстарычныя спалучэннi здн, згн, стн, скн, стл, рдн вымаўляюцца як зн, сн, сл, рн, што i адлюстроўваецца на пiсьме:

здн - зн: праязны, выязны (параўн.: прыезд, выезд), позна, спазнiцца, Познышаў;

згн - зн: бразнуць (параўн.: бразгаць);

стн - сн: бязлiтасны (параўн.: лiтасць), пачэсны (параўн.: чэсць), ненавiсны (параўн.: нянавiсць), iснаваць (параўн.: iстота), скарасны (параўн.: скорасць), колькасны (параўн.: колькасць), абласны (параўн.: вобласць), капусны (параўн.: капуста), посны (параўн.: пост), гуснуць (параўн.: густы, гусцець), абвесны (параўн.: абвестка, абвясцiць), месны (параўн.: змястоўны, месца); тое ж у запазычаннях: кантрасны (параўн.: кантраст), кампосны (параўн.: кампост), фарпосны (параўн.: фарпост);

скн - сн: блiснуць (параўн.: блiскаць, блiскавiца, бляск), пырснуць (параўн.: пырскаць), пляснуць (параўн.: пляскаць), ляснуць (параўн.: ляскаць), трэснуць (параўн.: трэскаць); але: вiскнуць, нацiскны;

стл - сл: жаласлiвы (параўн.: жаласць), шчаслiвы (параўн.: шчасце), карыслiвы (параўн.: карысць), няўрымслiвы (параўн.: урымсцiцца), помслiвы (параўн.: помста), паслаць (параўн.: пасцялю, пасцель);

рдн - рн: мiласэрны, мiласэрнасць (параўн.: сардэчны).

2. Спалучэннi зычных ск, ст, c'ц' на канцы кораня слова могуць чаргавацца з шч, што i перадаецца на пiсьме: воск - вашчыць, густы - гушчар, хрысцiць - хрышчоны. Калi каранёвае с стаiць побач з суфiксальным к, якое можа чаргавацца з ч, то спалучэнне гукаў [с] i [ч] (у вымаўленнi - [шч]) перадаецца як сч. Напiсанне сч захоўваецца i ва ўсiх вытворных словах: пясчынка, пясчанiк, супясчаны, супясчанiк, брусчатка.

3. Спалучэнне зычных дт на канцы слоў iншамоўнага паходжання перадаецца праз т: Гумбальт, Кранштат, Брант, Рэмбрант, Шмiт, Клот, фарштат.

§ 14. Прыстаўныя i ўстаўныя зычныя

1. Прыстаўная лiтара в пiшацца перад нацiскным о:

у пачатку слоў: во`зера, во`льха, во`сень, во`спа, вось, во`кны, во`тчына, во`йкаць, во`бад, во`рыва, во`блака, во`бласць, во`страў, Во`гненная Зямля, Во`льга i iнш., у вытворных ад iх словах пасля прыставак: абво`страны, адво`рваць, паво`йкаць, уво`сень; але: о`каць (i вытворныя ад яго), о`дум. Пры змене месца нацiску о пераходзiць у а i прыстаўная в у гэтых словах не пiшацца: абады`, азёрны, асе`ннi;

перад прыстаўкамi о-, об-, од- (от-): во`кiс, во`кiсел, во`клiк, во`клiч, во`крык, во`пыт, во`пiс, во`бземлю, во`бмацкам, во`быск, во`дгалас, во`дгук, во`ддаль, во`дзыў, во`дпаведзь, во`дпуск, во`дсвет, во`дступ, во`труб'е i iнш., а таксама наво`бмацак, наво`ддалек, паво`дле, наво`дшыбе i iнш.;

у запазычаных словах: во`хра, во`цат i вытворных ад iх: во`хрыць, паво`хрыць, вo`цатнакi`слы i iнш.

2. У словах во`ка, во`стры, во`сем, вако`л i вытворных ад iх прыстаўная в захоўваецца незалежна ад месца нацiску: вачэ`й, вача`мi, заво`чны, увачавi`дкi, уваччу`; вастры`ць, вастрыня`, завастрэ`нне; васьмёра; вако`лiца, навако`лле, вако`лiчны.

3. Перад нацiскным о у сярэдзiне некаторых слоў пiшацца ўстаўная лiтара в: нiво`дзiн, Ляво`н, Ляво`нчанка, Радзiво`наў i iнш.

4. Прыстаўная лiтара в не пiшацца ў запазычаных словах i некаторых уласных iмёнах i назвах перад пачатковым нацiскным [о]: о`пера, о`перны, о`да, о`рдэн, о`фiс, Оксфард, Ом, Омск, Орша i iнш.

5. Прыстаўная лiтара в пiшацца:

перад каранёвым у ў пачатку слоў: ву`гал, ву`да, ву`галь, вуж, ву`зел, ву`зы, ву`лiца, вунь, вус, ву`сны, ву`ха, ву`чань, а таксама ў вытворных ад iх словах незалежна ад месца нацiску: абву`глены, каменнаву`гальны, чатырохвуго`льнiк, заву`лак, наву`дзiць, вудзi`льна, вузлы`, вузлава`ты, вуса`ты, чарнаву`сы, вуса`ч, вучы`цца, наву`ка, навуча`льны, педвучы`лiшча, вушэ`й, вуша`мi, завушнi`цы, лапаву`хi, залатаву`ст i iнш.;

перад нацiскнымi прыстаўкамi у-, уз- (ус-): ву`праж, ву`згалаўе, ву`сцiлка, ву`сцiш, ву`сцiшна.

6. Устаўная лiтара в пiшацца ў сярэдзiне слоў:

перад нацiскным у: паву`к, цiву`н, караву`л, есаву`л, а таксама ў вытворных ад iх словах незалежна ад месца нацiску: павукi`, павуцi`нне, павучо`к; цiвуно`м; караву`льны; есаву`льскi;

перад у ва ўласных iмёнах i геаграфiчных назвах: Матэвуш, Навум, Навумаўка, Тадэвуш.

7. Прыстаўная лiтара в не пiшацца перад нацiскным пачатковым у:

у запазычаных словах: у`льтра, ультрафiяле`тавы, у`нтэр, у`нiкум, у`нiя, у`рна; але: ву`стрыца;

ва ўласных iмёнах i назвах: Ульяна, Ула, Умань, Уздзенскi раён, Узда, Урал, Узбекiстан, Украiна, Ушачы, Уэльс i iнш.

8. Прыстаўная лiтара г пiшацца ў займеннiках гэты, гэтакi, гэтулькi i ў прыслоўях гэтак, гэтаксама, дагэтуль, адгэтуль.

З прыстаўной лiтарай г пiшуцца выклiчнiкi: гэй, го, га.

§ 15. Нескладовае ў i у складовае

1. Нескладовае ў пiшацца згодна з беларускiм лiтаратурным вымаўленнем пасля галосных:

пры чаргаваннi [у] з [ў]:

у пачатку слова (калi гэта слова не пачынае сказ i перад iм няма знакаў прыпынку): на ўвесь дзень (ад усiх), моцны ўдар (ад удару), хацела ўзяць (хацеў узяць), сонца ўзiмку (месяц узiмку), крыкi "ўра" (крык "ура"), для ўнiята (з унiятам), ва ўнiверсiтэце (перад унiверсiтэтам), на ўзвей-вецер (сцяг узвiўся), ледзьве ўчуў (раптам учуў);

у сярэдзiне слова пасля галосных перад зычнымi: аўдыенцыя, саўна, фаўна, аўдыякасета, аўра, даўн, джоўль, каўчук, маўзер, маўр, паўза, раўнд; але: траур;

пры чаргаваннi [л] з [ў]: даў, мыў, казаў, змоўклi, воўк, шоўк, шчоўк, поўны, коўзкi, моўчкi, паўметра, боўтаць; але: палка, памылка, сеялка, Алдан, Алжыр, Албанiя, Волга, Валдай, Балгарыя;

пры чаргаваннi [в] з [ў]: лаўка (лава), крыўда (крывы), зноўку (новы), аўса (авёс), бацькаў (бацькавы), кроў (крывi), любоў (любовi), кароў (карова), гатоў (гатовы), аўчына, аўторак, каўбой, аўгур, Аўстрыя, Аўдоцця, Аўрора, Каўказ, Боўш, Роўда, аўгiевы стайнi; але: краiна В'етнам, рака Влтава, армiя В'етконга, змаганне за В'енцьян.

У канцы запазычаных слоў ненацiскное у не скарачаецца: фрау, Шоу, Ландау, Каратау, Дахау, Цемiртау, ток-шоу, ноу-хау.

2. Гук [у] пад нацiскам не чаргуецца з [ў]: да у`рны, Брэсцкая у`нiя, групоўка у`льтра, норма i у`зус, насiлi у`нты, чулася у`ханне, ау`л, бау`л, ау`каць, у выклiчнiках у (у, нягоднiкi!), ух (ух ты!), уй (уй, якi смешны!).

3. Гук [у] не чаргуецца з [ў] у запазычаных словах, якiя заканчваюцца на -ум, -ус: прэзiдыум, кансiлiум, радыус, страус, соус i вытворных ад iх.

4. Гук [у] на пачатку ўласных iмён i назваў заўсёды перадаецца вялiкай лiтарай У складовае без надрадковага значка: ва Узбекiстан (для ўзбекаў), на Уральскiх гарах (на ўральскiх дарогах), на Украiне (за ўкраiнцаў), за Уладзiмiра, каля Уладзiслава, да Усяслава.

§ 16. Нескладовае й

1. Гук [i] пасля прыставак, якiя заканчваюцца на галосны, чаргуецца з [й] i перадаецца на пiсьме лiтарай й:

у словах з коранем iс-цi, iгр-аць, iм-я, iнач-ай на месцы ненацiскнога пачатковага каранёвага [i]: зайсцi, прыйсцi, прыйшоў, пайшоў, выйду, выйшаў, увайсцi, выйграць, зайграць, перайграць, выйгрыш, перайменаваць, найменне, займенны, займеннiк, пайменны, перайначыць, перайначванне;

у словах займаць, наймаць, пераймаць, перайманне, праймаць.

У астатнiх выпадках пачатковы каранёвы гук [i] захоўваецца пасля прыставак на галосны: заiскрыцца, заiкацца, заiнець, праiснаваць, заiнтрыгаваць, праiлюстраваць, праiнфармаваць, неiстотны, Прыiртышша, Заiшым'е, Заiлiйскi, праiранскi.

2. У словах, утвораных ад дзеясловаў iсцi, iграць пры дапамозе прыставак на зычны (аб-, ад-, над-, раз-, уз- i iнш.), [i] чаргуецца з [ы]: абышоў, узышоў, абысцi, надысцi, падысцi, разысцiся, падыграць, абыграць i iнш.

3. У сярэдзiне запазычаных слоў, у тым лiку ва ўласных назвах, лiтара й пiшацца толькi перад зычнымi: дызайн, Кландайк, Драйзер, Айнi, лайнер, камбайн.

Гукавое спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымi ў словах iншамоўнага паходжання перадаецца ётаванымi галоснымi, як i ў словах уласнабеларускiх:

на пачатку слова: Ёфе, Нью-Ёрк;

пасля галоснага ў сярэдзiне слова: маёр, маярат, маянэз, раён, Аюнскi;

пасля галоснага на канцы слова: фае, секвоя, Мая, Папая.

§ 17. Падоўжаныя i падвоеныя зычныя

1. На пiсьме падоўжаныя зычныя ж, з, дз, л, н, с, ц, ч, ш, якiя стаяць памiж галоснымi, абазначаюцца падвоеным напiсаннем адпаведных лiтар (падоўжанае дз на пiсьме перадаецца як ддз): замужжа, Залужжа, раздарожжа, ружжо, маззю, рыззё, суддзя, разводдзе, ладдзя, пападдзя, колле, вяселле, наваколле, карэнне, насенне, вараннё, двукоссе, калоссе, адкрыццё, дзесяццю, жыццё, забыццё, куцця, мыццё, пятнаццаццю, пяццю, пяццюдзесяццю, свацця, суквецце, ламачча, ноччу, Уручча, зацiшша, узвышша, мышшу.

2. У запазычаных словах, у тым лiку ва ўласных iмёнах i назвах, i вытворных ад iх словах падвоеныя лiтары звычайна не пiшуцца: граматыка, група, калектыў, калекцыя, сума, карэспандэнт, каса, касiр, тэрыторыя, пiца, самiт; Ала, Васа, Генадзь, Iна, Нона, Iпалiт, Кiрыл, Адэса, Калькута, Марока, Нiца; але: бонна, донна, манна, панна, ванна, мадонна, саванна; Ганна, Жанна, Сюзанна, Мекка i iнш. Напiсанне такiх слоў вызначаецца па слоўнiку.

3. Ва ўласных iмёнах i назвах падоўжанае вымаўленне зычных адлюстроўваецца на пiсьме: Аўгiння, Аксiння, Анiсся, Аўдоцця, Наталля, Таццяна, Усцiння, Фядосся, Траццякоўка; Краснаполле, Залессе, Закарпацце i iнш.; але: Iлья, Емяльян, Касьян, Ульян, Ульяна, Юльян, Юльяна, Традзьякоўскi i вытворныя ад iх: Iльiн, Iльiч, Iльiнскi, Iльiчоўка, Ульянаў, Ульянаўск, ульянаўскi i iнш.

Глава 3 ПРАВАПIС МЯККАГА ЗНАКА I АПОСТРАФА

§ 18. Змякчальны мяккi знак

1. Мяккi знак пiшацца пасля зычных з, л, н, с, ц (з мяккага т), дз (з мяккага д):

для абазначэння на пiсьме мяккасцi зычнага на канцы слова: мядзведзь, дзень, соль, вось, чытаць, пiсаць, стань, кiнь, лезь, шэсць, дзесяць, штось, дзесь, кудысь, чагось, вiшань, кухань, соцень, песень;

для абазначэння на пiсьме мяккасцi зычнага перад цвёрдым зычным: дзядзька, бацька, касьба, барацьба, пiсьмо, Вязьма, Кузьма, восьмы, процьма, дзьмухавец;

для абазначэння на пiсьме мяккасцi зычнага перад наступным мяккiм зычным тады, калi пры змене формы таго ж слова (або пры замене яго другiм словам таго ж кораня) гэты мяккi зычны становiцца цвёрдым, а папярэднi зычны захоўвае сваю мяккасць: барацьбе, барацьбiт (барацьба), пiсьменнiк (пiсьмо), васьмi, васьмю (восьмы), цьмяны (цьма). Калi пры змене формы таго ж слова (або пры замене яго другiм словам таго ж кораня) мяккасць зычных не захоўваецца, то мяккасць зычнага перад наступным мяккiм зычным на пiсьме мяккiм знакам не абазначаецца: дзве - два, шэсць - шосты, звiнець - звон.

2. Мяккi знак пiшацца для абазначэння мяккасцi зычных у дзеясловах загаднага ладу:

перад канчаткам першай асобы множнага лiку -ма: кiньма, сядзьма, станьма;

перад канчаткам другой асобы множнага лiку -це: будзьце, кiньце, сядзьце, станьце, намыльце;

перад зваротнай часцiцай -ся: кiнься, звесься.

3. Мяккi знак пiшацца для абазначэння мяккасцi зычных у назоўнiках перад канчаткам творнага склону множнага лiку -мi: коньмi, людзьмi, грудзьмi, дзецьмi.

4. Мяккi знак пiшацца:

у складаных лiчэбнiках: пяцьдзясят, шэсцьдзясят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот;

у часцiцы -сьцi, якая ўваходзiць у склад слова: штосьцi, чагосьцi, кудысьцi, дзесьцi, чамусьцi, якiсьцi;

у слове ледзьве.

5. Мяккi знак пiшацца для абазначэння на пiсьме мяккасцi [л] перад зычнымi: пальцы, кольцы, вiдэльцы, сальца, вальцы, колькi, толькi, гульнi, вельмi, Альф'еры, бразiльскi (Бразiлiя), венесуэльскi (Венесуэла), уральскi (Урал), лепельскi (Лепель), лiльскi (Лiль), Мангальф'е.

6. Мяккi знак пiшацца для абазначэння на пiсьме мяккасцi [н]:

перад суфiксам -к-, а таксама перад суфiксам -чык- (калi слова без суфiкса -чык- заканчваецца мяккiм знакам): песенька, вiшанька, нянька (i няньчыць); каменьчык (камень), праменьчык (прамень), карэньчык (корань), агеньчык (агонь);

перад суфiксам -ск- у прыметнiках, утвораных ад назваў месяцаў, якiя заканчваюцца мяккiм [н'], i назоўнiка восень: студзеньскi, чэрвеньскi, лiпеньскi, снежаньскi, восеньскi, а таксама ў суадносных уласных назвах: Чэрвеньскi раён, Лiпеньская школа;

у суфiксе -еньк- (-эньк-, -аньк-): маленькi, даражэнькi, прыгожанькi.

7. Мяккi знак не пiшацца:

пасля шыпячых (ж, дж, ч, ш), р, ц (не з т мяккага) i д, т, а таксама пасля губных б, в, м, п, ф: дождж, ноч, мыш, цар, купец, голуб, п'едэстал, сям'я, В'етнам, верф;

пасля з, с, ц, дз перад мяккiмi зычнымi, калi пры змене формы таго ж слова (або пры замене яго другiм словам таго ж кораня) нельга паставiць гэтыя з, с, ц, дз перад цвёрдым зычным: песня - песнi - песнямi, звер - зверам - звяроў, свет - свяцiць - асвятленне, дзверы - дзвярэй, чацвер - чацвяргом, чацвёрты - чацвярцiна - чацверыком, цвёрды - сцвярджаць; схiлiцца, скiнуць, ёсць, Дзвiна, Дзмiтрый;

пры падаўжэннi зычных: насенне, ралля, галлё, калоссе, а таксама падваеннi: ззяць;

у прыметнiках з суфiксам -ск-, утвораных ад назоўнiкаў на -нь: конскi (конь), астраханскi (Астрахань), любанскi (Любань), плзенскi (Плзень), чань-чунскi (Чань-Чунь), цянь-шанскi (Цянь-Шань).

§ 19. Раздзяляльны мяккi знак i апостраф

1. Раздзяляльны мяккi знак пiшацца пасля зычных л, с, ц (з мяккага т), дз i непрыставачных н i з перад е, ё, i, ю, я ў словах iншамоўнага паходжання: вальера, рэльеф, калье, мiльён, медальён, павiльён, бiльярд, дасье, канферансье, манпансье, пасьянс, парцье, парцьера, ранцье, Фацьян, Тэнардзье, Дзьюi, мадзьяры, кастаньеты, Тэньер, каньён, Тасiньi, Авiньi, Сеньi, Нью-Ёрк, каньяк, Карбюзье, Лавуазье, разьянскi.

2. Ва ўласных iмёнах i назвах, утвораных ад iмён на -iй (-ый), пасля зычных л, с, ц, дз, н, з перад суфiксальным -еў- (-ев-) пiшацца мяккi знак: Васiльеў, Васiльевiч, Васiльеўка, Васiльеўскi востраў, Арсеньеў, Арсеньевiч, Афанасьевiч, Кандрацьеў, Кандрацьевiч, Аркадзьеў, Аркадзьевiч.

3. Пасля г, к, х i збегу зычных, акрамя нц, перад суфiксальным -еў- (-ев-) пiшацца i (ы): Георгiеў, Георгiевiч, Яўцiхiеў, Яўцiхiевiч, Iраклiевiч, Яўлампiевiч, Ануфрыеў, Ануфрыевiч, Ануфрыеўка, Дзмiтрыеў, Дзмiтрыевiч; але: Вiкенцьеў, Вiкенцьевiч, Лаўрэнцьеў, Лаўрэнцьевiч, Клiменцьевiч i iнш.

4. Апостраф пiшацца пры асобным вымаўленнi зычных з наступным галосным:

пасля прыставак, якiя заканчваюцца на зычную, перад е, ё, ю, я i нацiскным i: ад'е`зд, аб'ём, аб'я`ва, аб'ядна`цца, пад'ёмны, раз'ю`шыцца, мiж'я`русны, аб'i`нець, уз'ядна`нне, ад'юта`нт, iн'е`кцыя, кан'юнкту`ра;

у сярэдзiне слова пасля губных б, в, м, п, ф, заднеязычных г, к, х, зубных д, т i дрыжачага р перад лiтарамi е, ё, i, ю, я: б'ецца, вераб'i, В'етнам, iнтэрв'ю, сям'я, Дзям'ян, Камп'ен, куп'ё, куп'iсты, п'юць, саф'ян, Пракоф'еў, Пракоф'евiч, Мантэг'ю, Лук'ян, Х'юстан, Аж'е, Ч'япа, Буш'е, Д'еп, бар'ер, надвор'е, Грыгор'еў, Юр'еў, Мар'iна Горка;

у складаных словах з першай часткай двух-, трох-, чатырох-, шмат- перад лiтарамi е, ё, ю, я: двух'ярусны, трох'ярусны, шмат'ядзерны, шмат'ёмiсты.

5. Апостраф не пiшацца:

пасля ў (у нескладовага) перад лiтарамi е, ё, i, ю, я: абаўецца, саўюць, салаўi;

у складаных i складанаскарочаных словах на мяжы састаўных частак, у тым лiку калi iх часткi пiшуцца праз злучок: цэхячэйка, дзяржюрвыдавецтва, трэд-юнiёны.

Глава 4 ПРАВАПIС АБРЭВIЯТУР

§ 20. Правапiс абрэвiятур

1. У абрэвiятурах скарочаныя часткi пiшуцца так, як у адпаведных поўных словах: гарсавет (гарадскi), прафсаюз (прафесiйны), дзяржцырк (дзяржаўны), прамкамбiнат (прамысловы), галоўурач (галоўны), генплан (генеральны), Еўрасаюз (еўрапейскi), заапарк (заалагiчны), музвучылiшча (музычнае), Белдзяржпраект (беларускi, дзяржаўны), Беллiтфонд (беларускi, лiтаратурны), райбудкантора (раённая, будаўнiчая), педфак (педагагiчны факультэт), камбат (камандзiр батальёна), ваенкамат (ваенны камiсарыят), эсмiнец (эскадраны мiнаносец), прафкам (прафсаюзны камiтэт), ваенкам (ваенны камiсар), гарвыканкам (гарадскi выканаўчы камiтэт), член-кар. (член-карэспандэнт), лясгас (лясная гаспадарка), рыбгас (рыбная гаспадарка), iнтэрпал (iнтэрнацыянальная палiцыя), лiнкар (лiнейны карабель).

2. Лiтарныя, гукавыя абрэвiятуры i абрэвiятуры змешанага тыпу звычайна пiшуцца вялiкiмi лiтарамi без кропак, злучкоў i апострафаў: БДУ (Беларускi дзяржаўны ўнiверсiтэт), ВНУ (вышэйшая навучальная ўстанова), ЗША (Злучаныя Штаты Амерыкi), РВУ (рэдакцыйна-выдавецкая ўстанова), УА (установа адукацыi), ЖЭС (жыллёва-эксплуатацыйная служба), СНД (Садружнасць Незалежных Дзяржаў), НАН Беларусi (Нацыянальная акадэмiя навук Беларусi), ЗАТ (закрытае акцыянернае таварыства), СМI (сродкi масавай iнфармацыi), МАЗ (Мiнскi аўтамабiльны завод), МТЗ (Мiнскi трактарны завод), ЦУМ (цэнтральны ўнiверсальны магазiн), УП (унiтарнае прадпрыемства), ГА (грамадскае аб'яднанне), ТАА (таварыства з абмежаванай адказнасцю), ААН (Арганiзацыя Аб'яднаных Нацый).

Калi да абрэвiятуры дадаецца лiчба, то яна пiшацца праз злучок: ВАЗ-21, МАЗ-200, МТЗ-82.

Калi абрэвiятура скланяецца, канчаткi пiшуцца разам малымi лiтарамi: у нашым ЖЭСе, працаваў на МАЗе, рамонт ЦУМа, дысертацыя ў ВАКу.

Дапускаецца напiсанне малымi лiтарамi агульнавядомых абрэвiятур, калi слова ўспрымаецца як простае: схадзiў у жэс i iнш.

Малыя лiтары могуць уваходзiць у камбiнаваныя абрэвiятуры: ЛiМ, БелТА, УП "Белкнiга", БелНДВI (Беларускi навукова-даследчы ветэрынарны iнстытут).

3. Напiсанне няўласнабеларускiх (запазычаных) абрэвiятур вызначаецца па слоўнiку; поўны сэнсавы беларускi адпаведнiк перадае значэнне такiх запазычанняў, а не расшыфроўвае iх: заўгас (загадчык гаспадарчай часткi), завуч (намеснiк дырэктара па вучэбнай рабоце), спецназ (атрад спецыяльнага прызначэння), АСУ (аўтаматызаваная сiстэма кiравання), ЮНЕСКА (Камiсiя Арганiзацыi Аб'яднаных Нацый па пытаннях адукацыi, навукi i культуры).

4. У некаторых абрэвiятурах напiсанне можа не адлюстроўваць натуральнае вымаўленне: ТЮГ - Тэатр юнага гледача (вымаўляецца [ц'ух]), РIВШ - дзяржаўная ўстанова адукацыi "Рэспублiканскi iнстытут вышэйшай школы" (вымаўляецца [рыўш]).

5. Лiтарныя абрэвiятуры не трэба блытаць з умоўнымi графiчнымi скарачэннямi, якiя ўжываюцца на пiсьме, але заўсёды чытаюцца поўнасцю.

Скарачэнне слоў рэгламентуецца наступнымi правiламi:

нельга скарачаць на галосную лiтару, на ь, на й i на ў;

пры спалучэннi дзвюх аднолькавых зычных скарачэнне робiцца пасля першай зычнай: насен. фонд;

пры збегу дзвюх або некалькiх зычных скарачэнне робiцца на апошнюю зычную: народн. творчасць;

калi iмя або iмя па бацьку пачынаецца з дыграфа Дз, то iнiцыялам выступае толькi лiтара Д: Дзмiтрый Дзмiтрыевiч - Д.Д.

Пры графiчных скарачэннях ставiцца кропка i захоўваюцца тыя ж знакi i пачатковыя лiтары, якiя ўласцiвы поўнаму напiсанню: В.-Д. к. (Волга-Данскi канал), с.-д. партыя (сацыял-дэмакратычная партыя), чл.-кар. (член-карэспандэнт).

6. Стандартныя скарочаныя абазначэннi метрычных мер пiшуцца без кропак: га (гектар), см (сантыметр), кг (кiлаграм), км (кiламетр) i iнш.

Нiжэй прыводзяцца агульнапрынятыя скарачэннi, якiя не патрабуюць спецыяльнага тлумачэння.

Напрыклад:

акад. - акадэмiк;

б. - былы;

бухг. - бухгалтэрыя;

в. - вёска;

в.а. - выконваючы абавязкi;

в-аў - востраў;

вобл. - вобласць;

воз. - возера;

г. - год;

г. - горад;

гг. - гады;

г.зн. - гэта значыць;

гл. - глядзi;

гр. - грамадзянiн;

дац. - дацэнт;

заг. - загадчык;

зб. - зборнiк;

i г.д. - i гэтак далей;

i да т.п. - i да таго падобнае;

i iнш. - i iншае;

i пад. - i падобнае;

нам. - намеснiк;

напр. - напрыклад;

н.ст. - новы стыль;

н.э. - наша эра;

параўн. - параўнай;

п-аў - паўвостраў;

праф. - прафесар;

р. - рака;

р-н - раён;

руб. - рубель;

с. - старонка;

с.-г. - сельскагаспадарчы;

сс. - старонкi;

с/с - сельскi савет;

ст. - стагоддзе;

стст. - стагоддзi;

ст.ст. - стары стыль;

т. - том;

тав. - таварыш;

т-ва - таварыства;

т.зв. - так званы;

тт. - тамы.

Глава 5 ПРАВАПIС НЕКАТОРЫХ МАРФЕМ

§ 21. Аднамарфемныя прыназоўнiкi

1. Прыназоўнiкi аб, над, пад, перад пры спалучэннi з формамi асабовага займеннiка я, што пачынаюцца збегам зычных, пiшуцца з дадатковым а: аба мне, нада мной, перада мной. Прыназоўнiк з замяняецца ў падобных выпадках на са: са мной; але: з мяне. Прыназоўнiк у набывае форму ва ў спалучэннях са словамi з пачатковым у: ва ўнiверсiтэце, ва ўрачыстасцях, ва ўрочышчы.

2. Варыянт са прыназоўнiка з згодна з вымаўленнем пiшацца перад збегам зычных, калi першы з iх - шыпячы або свiсцячы: са школы, са шкiперам, са сваякамi, са смеху, са зброяй, са старых часоў, са сваiмi сябрамi, са звонам, са здымка, велiчынёй са шрацiну, са знiчкай; але: з братам, з праўдай, з пляча, з грукатам, з цвiком, адно з двух.

§ 22. Прыстаўкi

1. Да прыставак аб-, ад-, над-, пад-, раз- (рас-), с- (з-), уз- (ус-) пры спалучэннi з марфемамi, якiя пачынаюцца збегам зычных, далучаецца дадатковае а: абарваць (абрываць), абагнаць (абганяць), адаспаць (адсыпацца), адапхнуць (адпiхваць), сабраць (збяру), сарваць (зрываць), надагнуць (надгiнаць), падаспець, сатлелы, абамлець. Дапускаецца напiсанне ўстаўнога а для раздзялення двух губных гукаў: абабягаць, абаперцiся.

2. Прыстаўка су- пiшацца:

у назоўнiках, дзе су- выдзяляецца толькi гiстарычна: сусед, сувой, сувязь, супын, супынак, сутаргi, сумятня, супастат, супоня, суткi, сутокi, суцяга, сумёт, сустаў;

у новых утварэннях, калi ёсць слова i без су-: суграмадзянiн, супалiмер, сукрэдытор, сукiраўнiк, супастаўшчык, сучлен, суапякун, супрацоўнiк, суродзiч, сунаймальнiк, суспадчыннiк, суадказчык, сузабудоўшчык, сувыканаўца i iнш.;

у словах, якiя без су- не ўжываюцца: суквецце, сузор'е, суладдзе, сугучча, суглiнак, супесак, сукравiца, сузiральнiк, сумежжа.

3. Прыстаўка су- пiшацца:

у дзеясловах: суадносiць, супадпарадкоўваць, сумяшчаць, суiснаваць, сустракаць, сутыкацца, супярэчыць, супастаўляць, супадаць;

у прыметнiках: сумежны, сукупны, суладны, сугучны, сучасны, сувымяральны, супольны, сумесны, суцэльны;

у прыслоўях: су`праць (супро`ць).

4. Прыстаўка су- захоўваецца ў лексемах, словаўтваральна звязаных са словамi, што маюць прыстаўку су-: сутачны (суткi), суцяжнiчаць (суцяга), сурэдактарстваваць (сурэдактар), суапякунства (суапякун), сузiранне (сузiраць), сумяшчальнiк (сумяшчаць), сустрэчны (сустрэча), супярэчлiвасць (супярэчлiвы), сумежнасць (сумежны), супольнасць (супольны), сумесна (сумесны), насуперак (супраць) i iнш.

5. Прыстаўка са- пiшацца:

у некаторых назоўнiках, дзе прыстаўка выдзяляецца толькi гiстарычна: сасуд, савет, сабор, саюз, саслоўе;

у запазычаннях i кальках (пераважна з рускай мовы): саiскальнiк, сакурснiк, садружнасць, сатрапезнiк, сачыненне, састаў, саслужывец i iнш.

6. Прыстаўка са- захоўваецца:

у лексемах, словаўтваральна звязаных са словамi з прыстаўкай са-: саўдзел (саўдзельнiк), саслоўны (саслоўе), састыкоўванне (састыкаваць), састаўляць (састаў), сашчэпка (сашчапiць), сапраўды (сапраўдны) i iнш.;

у дзеясловах, калi са- з'яўляецца варыянтам с- (перад збегам зычных): садраць (здзяру), сагнаць (зганю), саскочыць, сажмурыць, сасмажыць, саслабець, сасватаць, састроiць, сашмаргнуць, сашпiлiць, саштурхнуць, сасмягнуць, сагнуць, саграшыць, сашчыкнуць, сашчапiць i iнш.;

у прыметнiку сапраўдны i вытворных ад яго.

Напiсанне прыставак су- i са- ў iншых выпадках вызначаецца па слоўнiку.

7. Калi апошняя зычная лiтара прыстаўкi i першая лiтара кораня супадаюць, то пiшуцца абедзве лiтары: аддача, аддалены, Наддзвiнне, наддаць, бяззорны, ззаду, ззелянелы, ссадзiць, ссiвелы, бессардэчны, паддопытны, рассыпаць, раззлавацца, рассаднiк (тое, што з'яўляецца крынiцай чаго-небудзь), уссаджваць, контрразведка, звышштатны, транссiбiрскi.

Словы-тэрмiны iншамоўнага паходжання часткова падпарадкоўваюцца гэтаму ж правiлу (асаблiва тады, калi ёсць словы i без прыстаўкi, а прыстаўка далучаецца i да iншых каранёў): сюррэалiзм, аддукцыя (рэалiзм, iндукцыя).

У некаторых выпадках, калi слова ўспрымаецца як невытворнае ў беларускай мове, лiтары не падвойваюцца: iнавацыя, iрыгацыя, iрэальны, iмiграцыя, акамадацыя, карэляцыя, аперцэпцыя, дысiдэнт, iмартэль, анiгiляцыя, iнервацыя, акорд, карэспандэнт. Напiсанне такiх слоў-тэрмiнаў вызначаецца па слоўнiку.

У словах расол, расольнiк, расада, расаднiк (месца, скрынка для вырошчвання расады) адбылося сцяжэнне гукаў, i таму яны пiшуцца з адной лiтарай с.

8. Да прыставак на з- адносяцца: з-, iз-, уз-, раз-, без-, небез-, абез-, праз-, цераз-, а таксама дыз- i дэз-. У пэўных пазiцыях лiтара з замяняецца лiтарай с.

У прыстаўках з-, iз-, уз-, раз-, без-, небез-, абез-, праз-, цераз- лiтара з пiшацца перад звонкiмi, санорнымi зычнымi i ётаванымi галоснымi (перад апострафам): збiць, здаць, знесцi, iзноў, узняць, узбiцца, розгалас, бязмежны, небеззаганны, небязгрэшны, абезгалосець, абязгрошыць, празмерны, цераззернiца; раз'есцi, раз'езд, абяз'ёдаваны, з'iнець, раз'юшаны, без'языкi, бяз'ядзерны, з'ялчэць, з'явiшча, уз'юрыцца. У слове разявiць i вытворных ад яго, а таксама ў словах узлаваць i ўзлавацца адбылося сцяжэнне [з] - прыстаўкi i [з] - кораня.

У гэтых жа прыстаўках замест лiтары з пiшацца лiтара с перад глухiмi зычнымi: скiнуць, схапiць, iспыты, усхваляць, раскiдаць, роспiс, беспадстаўны, небескарысны, абяскровiць, абясшкодзiць, цераспалосiца, росшукi, росчырк.

Калi корань слова пачынаецца з галосных а, у, э або ненацiскнога i, якое пераходзiць у ы, замест прыстаўкi з- пiшацца прыстаўка с-: сарганiзаваць, сумысна, сэканомiць, сыграць; але: зымправiзаваць, зыначыць.

9. У словах, утвораных ад дзеясловаў iсцi, хадзiць, прыстаўкi на з- пiшуцца ў залежнасцi ад лексiчнага значэння: зысцi - сысцi, зысцiся - сысцiся, зыходзiць - сыходзiць, зыходзячы - сыходзячы, зыходны - сходны, сыходны, зыход - сход.

10. У прыстаўцы дыз- перад галоснымi (у тым лiку ётаванымi) пiшацца з, а перад зычнымi - с: дызасацыяцыя, дызартрыя, дыз'юнкцыя, дысгармонiя, дыспрапорцыя, дысквалiфiкаваць, дысфункцыя, дыскрэдытаваць, дыскамфорт.

11. Прыстаўка дэз- пiшацца нязменна: дэзактывацыя, дэзарыентацыя, дэзынфекцыя, дэзынтэграцыя, дэзурбанiзацыя.

12. Спалучэннi лiтар сч, сш, сшч, зж, здж на стыку прыстаўкi i кораня перадаюцца нязменна: расчахляць, расчэсваць, расчынiць, счысцiць, счапiць, счэп, усчаць, счакацца, бесчалавечны, бясчулы, расчапiць (раз'яднаць), усчапiць (павесiць); расшыць, расшырэнне, сшытак, сшарэлы, расшумецца, расшпiлены, бясшкодны, бясшлюбны; расшчапiць (раскалоць), расшчапленне (расколванне), расшчэп (раскол) (не блытаць счапiць i шчапаць), расшчамiць (разняць), расшчодрыцца, расшчоўкацца; зжыцца, разжаць, разжалiць, разжанiць, разжыва, безжурботна, безжыццёвы; зджалiць.

Выключэннi: рашчынiць (паставiць цеста), ушчуваць, нiшчымны, а таксама вытворныя ад iх: рошчына, ушчуванне, ушчунак, нiшчымнiца.

13. Пры спалучэннi прыставак (аб-, ад-, над-, пад-, раз-, з- (с-), уз-, спад-, перад-, дэз-, суб-) са словамi, што пачынаюцца з i, у адпаведнасцi з вымаўленнем замест i пiшацца ы: абыграць, абынтэлiгенцiцца, зымправiзаваць, зыначаны, зысцi, сысцi, адыграць, адыменны, адыходзiць, сыграцца, сышчык, узыход, спадылба, спадыспаду, перадынфарктны, падынтэграваць, разысцiся, перадымперскi, перадыспытны, субынспектар, дэзынтэгратар, дэзынфармацыя, дэзынфiцыраваць.

Пасля прэфiксоiдаў (звыш-, мiж-, пан-, супер-, транс-, контр-) i захоўваецца: звышiмклiвы, звышiндустрыяльны, звышiнфляцыя, мiжiрыгацыйны, мiжiнстытуцкi, панiсламiзм, контрiдэя, контрiгра, суперiнтэлект, трансiндыйскi.

У складанаскарочаных словах, першая частка якiх заканчваецца на цвёрды зычны, пачатковае i другога слова пiшацца нязменна: педiнстытут, дзяржiнспектар, палiтiнфармацыя, санiнструктар, цяжiндустрыя, медiнструменты, спецiнструктаж, гарiнспекцыя, гасiнвентар.

Прэфiксоiд экс- пiшацца праз злучок, i i не пераходзiць у ы: экс-iнжынер, экс-iмператар.

Некаторыя словы з коранем -ход- маюць варыянтныя формы: адыходлiвы - адходлiвы, адыходнае - адходнае, адыходы - адходы, адыходнiк - адходнiк.

§ 23. Суфiксы

1. Пераважная большасць запазычаных дзеясловаў ужываецца з суфiксам -ава- (-ява-): дэградаваць, фальсiфiкаваць, арыентаваць, прагназаваць, балансаваць, цытаваць, аналiзаваць, iранiзаваць, культываваць, кантактаваць, планаваць, групаваць, нацыяналiзаваць, прыватызаваць, дэклараваць, лiквiдаваць, аклiматызаваць, перафразаваць, квалiфiкаваць, iнфармаваць, урбанiзаваць, каталiзаваць, функцыянаваць, ваенiзаваць, кантраляваць, тыпiзаваць, паразiтаваць, фiнансаваць, тыражаваць, iгнараваць, рэагаваць, кансультаваць, прафiляваць, ангажаваць, нерваваць, абстрагаваць, iмпартаваць, дэбатаваць, дэбютаваць, iнспектаваць, экспартаваць, рэканструяваць, дыскутаваць, правакаваць, фiнiшаваць.

2. Дзеяслоўны суфiкс -iрава- (-ырава-) ужываецца:

калi без гэтага суфiкса ўзнiкае аманiмiя дзеясловаў з дзеясловамi з суфiксам -ава- (-ява-): буксiраваць - буксаваць, парадзiраваць - парадаваць, вiзiраваць - вiзаваць, будзiраваць - будаваць, газiраваць - газаваць, камандзiраваць - камандаваць, пазiраваць - пазаваць, пасiраваць - пасаваць, тушыраваць - тушаваць, парыраваць - параваць, панiраваць - панаваць, фармiраваць - фармаваць, апанiраваць - апанаваць;

калi дзеяслоў без -iр- (-ыр-) губляе сваю фармальную i семантычную акрэсленасць: шакiраваць, бiсiраваць, бравiраваць, гарманiраваць, драпiраваць, лабiраваць, грасiраваць, курыраваць, лавiраваць, дэкарыраваць, сервiраваць, фантазiраваць, лакiраваць, штудзiраваць, мусiраваць, татуiраваць i iнш.;

калi дзеяслоў мае вузкатэрмiналагiчнае значэнне: манцiраваць, пасiвiраваць, аксiдзiраваць, зандзiраваць, дэкацiраваць, сталiраваць, дэмпфiраваць, юзiраваць, юсцiраваць, парафiраваць, дыфундзiраваць.

У некаторых выпадках паралельна ўжываюцца дзве формы: дэмаскiраваць - дэмаскаваць, акупiраваць - акупаваць, курсiраваць - курсаваць, калькiраваць - калькаваць, базiраваць - базаваць.

3. Суфiкс -ава- (-ява-) пiшацца ў неазначальнай форме i формах прошлага часу тых дзеясловаў, якiя ў першай асобе адзiночнага лiку губляюць гэты суфiкс i заканчваюцца на -ую (-юю): галасую - галасаваць, галасаваў, галасавала, галасавалi, начую - начаваць, чаргую - чаргаваць, малюю - маляваць, камандую - камандаваць, пакутую - пакутаваць, даследую - даследаваць, будую - будаваць, рэкамендую - рэкамендаваць, характарызую - характарызаваць.

4. Суфiкс -iва- (-ыва-) пiшацца ў неазначальнай форме i асабовых формах цяперашняга часу дзеяслова, а таксама ў формах прошлага часу незакончанага трывання пасля збегу зычных, апошнi з якiх л, р або н: падкрэслiваць, падкрэслiваю, падкрэслiваў, падкрэслiвалi; падтрымлiваць, адыгрываць, выветрываць, запэўнiваць, адрознiваць.

5. Суфiкс -ва- пiшацца ў астатнiх выпадках: выконваць, выконваю, выконваў, выконвалi; адказваць, вымешваць, адмерваць, заканчваць, загадваць, адорваць, разбэшчваць, падстрэльваць, раздумваць, заваёўваць, зацярушваць, дагульваць, размяркоўваць, забiнтоўваць, распiлоўваць.

У дзеясловах выйграваць i прайграваць пiшацца суфiкс -ава-.

6. Калi неазначальная форма дзеяслова закончанага трывання заканчваецца на -iць або -яць з папярэдняй галоснай, то ў незакончаным трываннi перад суфiксам -ва- пiшацца й: утаiць - утойваць, супакоiць - супакойваць, засвоiць - засвойваць, узброiць - узбройваць, напаiць - напойваць, склеiць - склейваць, абнадзеiць - абнадзейваць; засеяць - засейваць, абсмяяць - абсмейваць, запаяць - запайваць, настаяць - настойваць.

7. Суфiкс -ен- пiшацца ў дзеепрыметнiках, утвораных ад дзеясловаў на -iць, -цi: адчынены, выбелены, згублены, супакоены, споены, накормлены, куплены, спаганены, скрыўлены, запылены, дазволены, зроблены, пазнаёмлены, асiлены, заклеены, спалены, схiлены, разяўлены, прастрэлены; звезены, прынесены, растрэсены, заведзены, спрадзены, пакрадзены, аплецены, мецены.

8. Пры чаргаваннi ў аснове дзеяслова [с'] - [ш], [з'] - [ж], [ц'] - [ч], [дз'] - [дж] у дзеепрыметнiках пiшацца суфiкс -ан-: насiць - ношаны, уразiць - уражаны, запрасiць - запрошаны, круцiць - кручаны, апярэдзiць - апярэджаны.

9. Спалучэнне галоснай я дзеяслоўнай асновы з суфiксам дзеепрыметнiкаў -н- пiшацца ў тых дзеепрыметнiках, якiя ўтвораны ад дзеясловаў на -яць-: пасеяны, развеяны, змуляны, аблаяны, абстраляны, павыдумляны, абмяняны (ад абмяняць).

10. Суфiкс -ец- (-ац-) пiшацца ў назоўнiках мужчынскага роду. Пры змяненнi слова галосны выпадае: акраец, iндыец, разец, iсцец (родны склон iстца), плывец, мсцiвец, вясковец, кармiлец, удалец, баец, бельгiец, незнаёмец, канькабежац, аварац, запарожац.

11. Суфiкс -iц- (-ыц-) пiшацца ў назоўнiках жаночага роду i беглага галоснага не мае: ваколiца, патылiца, спадарожнiца, мсцiвiца, кармiлiца, рознiца, кiрылiца, кнiжыца.

12. Памяншальна-ласкальны суфiксальны комплекс -iчк- (-ычк-) пiшацца ў назоўнiках жаночага роду, якiя ўтварылiся ад слоў з фiналлю -iц- (-ыц-): лесвiчка, крынiчка, сунiчка, завушнiчка, запальнiчка, палiчка (ад палiца), сястрычка.

У астатнiх выпадках пiшацца памяншальна-ласкальны суфiксальны комплекс -ечк- (-ачк-): дзядзечка, бутэлечка, лялечка, цётачка, галовачка, булачка, палачка (ад палка), рэчачка, курачка (ад курка), качачка, божачка, вушачка, Сонечка, Волечка, Ванечка, Жэнечка, Сцёпачка, Наташачка, Ганначка.

13. Суфiкс -ак- (-ек-) пiшацца не пад нацiскам у назоўнiках, якiя ва ўскосных склонах губляюць суфiксальнае а цi е: сшытак - сшытка, пасынак - пасынка, каласочак - каласочка, дожджычак - дожджычку, прыцемак - прыцемку, аловак - алоўка, перашыек - перашыйка.

14. Суфiксы -iк- (-ык-), -нiк-, -чык- пiшуцца нязменна ва ўсiх формах слоў: конiк - конiка, столiк - столiка, хлопчык - хлопчыка, дожджык - дожджыку, вожык - вожыка, тэарэтык - тэарэтыка, спадарожнiк - спадарожнiка, пеўнiк - пеўнiка, дарадчык - дарадчыка.

15. Суфiкс -ень- (-ань-) ва ўскосных склонах у адных назоўнiках захоўвае галосны, у другiх яго губляе: вусень - вусеня, прамень - праменя; але: вучань - вучня, шчэбень - шчэбню, валасень - валасня. Часам дапускаюцца абедзве формы: кiпень - кiпеню i кiпню.

16. Суфiксы -чык- (-чыц-) i -шчык- (-шчыц-) ужываюцца пры ўтварэннi назоўнiкаў, якiя называюць людзей паводле заняткаў.

Суфiкс -чык- (-чыц-) пiшацца:

калi ўтваральная аснова заканчваецца на пярэднеязычныя д, т, з, с: аб'ездчык, дакладчык, дарадчыца, наладчык, ракетчык, пераплётчыца, лётчык, грузчык, возчык, рэзчык, перапiсчык, перапiсчыца (а таксама ў адпаведных прыметнiках: дарадчыцкi, перапiсчыцкi i iнш.);

калi ў канцы ўтваральнай асновы адбываецца чаргаванне [г] - [ж]: перабягаць - перабежчык, перабежчыца, перабежчыцкi, нябога - нябожчык, абцягваць - абцяжчыца.

Суфiкс -шчык- (-шчыц-) пiшацца:

калi аснова заканчваецца на санорныя р, л, м, н, й: зваршчык, наборшчыца, вугальшчык, мадэльшчык, прыбiральшчыца, атамшчык, паромшчык, бетоншчыца, згоншчык, мыйшчык, пайшчык, пайшчыца, забойшчык (а таксама ў адпаведных прыметнiках: наборшчыцкi, пайшчыцкi i iнш.);

пасля спалучэнняў тых жа санорных з наступнымi т, г утваральнай асновы: працэнт - працэнтшчыца, алiменты - алiментшчык, алiментшчыца, кобальт - кобальтшчык, цюбiнг - цюбiнгшчык;

калi ўтваральная аснова заканчваецца на губныя зычныя б, п, м, ф i ў (з в): рубшчык, гардэробшчыца, апалубшчык, падкопшчык, скупшчык, скупшчыца, паромшчык, лiтаграфшчык, бунтаўшчык, нарыхтоўшчык, палясоўшчык, забудоўшчык.

17. З дапамогай суфiксаў -чын- i -шчын- утвараюцца дзве семантычна розныя групы назоўнiкаў: назоўнiкi са значэннем пэўнай грамадскай з'явы i назоўнiкi са значэннем рэгiёна, абшару.

Суфiкс -чын- пiшацца пасля ўтваральных асноў, што заканчваюцца на д - т, з - с, ж - ш, дж - ч: складчына (склад-), спадчына (спад-), азiятчына (азiят-), салдатчына (салдат-), братчына (брат-), старасветчына (-свет-), казаччына (казак- / казач-), рэкрутчына (рэкрут-); Валагодчына (валагод-), Брэстчына (брэст-), Навагрудчына (навагруд-), Ноўгарадчына (ноўгарад-), Суражчына (сураж-), Добрушчына (добруш-), Нямеччына (нямец- / нямеч-), Турэччына (турэц- / турэч-), Дабружчына (дабруж-), Глушчына (Глуск: глух- / глуш-), Грэшчына (Грэск: грэс- / грэш-), Полаччына (Полацк: полат- / полац- / полач-), Случчына (Слуцк: слуц- / случ-).

Суфiкс -шчын- пiшацца пасля ўтваральных асноў, што заканчваюцца на губныя б, п, м, ф, в або санорныя н, р, л, й, а таксама ў (з в або л): скупшчына (скуп-), здзельшчына (здзель-), нелегальшчына (нелегаль-), партызаншчына (партызан-), мiнуўшчына (мiнул- / мiнуў-), суб'ектыўшчына (суб'ектыв- / суб'ектыў-), лiтаратуршчына (лiтаратур-), ваеншчына (ваен-), кампанейшчына (кампаней-), тарабаршчына (тарабар-), татаршчына (татар-), канцыляршчына (канцыляр-), папоўшчына (папов- / папоў-), хаваншчына (хаван-), мiтынгоўшчына (мiтынгов- / мiтынгоў-), цыганшчына (цыган-); Браслаўшчына (браслаў-), Гомельшчына (гомель-), Гуцульшчына (гуцуль-), Гродзеншчына (гродзен-), Смаленшчына (смален-), Мiншчына (мiн-), Бабруйшчына (бабруй-), Зэльвеншчына (зэльвен-), Магiлёўшчына (магiлёў-), Вiцебшчына (вiцеб-).

Суфiкс -шчын- пiшацца i тады, калi ўтваральная аснова заканчваецца на зычны з папярэднiм санорным: iнтэлiгентшчына (iнтэлiгент-), эмiгрантшчына (эмiгрант-), Самаркандшчына (самарканд-).

18. У прыметнiках i прыслоўях з ласкальным значэннем:

пасля мяккiх зычных незалежна ад месца нацiску пiшацца суфiкс -еньк-: круценькi, маленькi, цiхенька, паўнюсенька, утульненькi, нiзенькi, беленькi, борздзенькi, хуценька;

пасля цвёрдых зычных пад нацiскам пiшацца суфiкс -эньк-, а не пад нацiскам -аньк-: даражэ`нькi, старэ`нькi, харо`шанькi, све`жанькi, до`бранькi, гара`чанькi.

19. Падвоенае нн пiшацца ў суфiксальнай марфеме -энн- (-енн-) у прыметнiках з павелiчальным значэннем (страшэнны, здаравенны, таўсценны, худзенны, высачэнны), у прыметнiках з якасна-адносным значэннем (дратвенны, брытвенны, дарэформенны, абедзенны, свяшчэнны, вогненны).

20. Падвоенае нн пiшацца на стыку ўтваральнай асновы i суфiкса памiж галоснымi:

калi ўтваральная аснова заканчваецца на н, а суфiкс пачынаецца з гэтай жа лiтары: дзённiк, iмянiннiк, сяннiк, малiннiк, выгнаннiк, дзяннiца, абраннiца, падаконнiк, коннiк, конны, сасоннiк, карцiнны, дывiзiённы, гартанны, глыбiнны, вiнны, летуценны, паддонны, ваенны, вясеннi, няспынны, бяссонны, айчынны, бязвiнны, незаменны, прасцiнны, дрэнны, дабрачынны, параённы;

калi аснова слова заканчваецца на нн, а суфiкс пачынаецца зычным н: ванны (набор), манныя (крупы);

у прыметнiках, утвораных ад назоўнiкаў на -мя: iменны, iмянны, пайменны, племянны, страмянны, цемянны.

Выключэнне: палымяны.

21. Суфiксы -ск- i -ств- пiшуцца:

калi ўтваральная аснова заканчваецца на с, то на пiсьме спалучэнне сс перадаецца адной лiтарай: матроскi, рускi, беларускi, хакаскi, папуаскi, тунгускi, лаоскi, гандураскi, уэльскi, адэскi, арзамаскi, вiльнюскi, чавускi, копыскi, палескi, залескi, прускi, тбiлiскi, кутаiскi, тунiскi, эскiмоскi, iндускi, пелапанескi;

калi ўтваральная аснова заканчваецца на д, з, то спалучэнне iх з суфiксальным с падаецца як дс, зс: горад - гарадскi, люд - людскi, грамада - грамадства, сусед - суседскi, параход - параходства, бяда - бедства, Бесядзь - бесядскi; француз - французскi, Каўказ - каўказскi, Сiлезiя - сiлезскi;

у словах, вытворных ад асноў славянскага паходжання на к, спалучэнне к з суфiксальным с на пiсьме перадаецца як ц: ляснiцтва, мастацтва, сваяцтва, спаборнiцтва, гарняцкi, казацкi, крыжацкi, сакавiцкi, асветнiцкi, наглядальнiцкi, славацкi, гарадоцкi, беластоцкi, уладзiвастоцкi, чашнiцкi;

у словах, утвораных ад асноў на к неславянскага паходжання, на пiсьме захоўваецца спалучэнне кс: арынокскi, нью-ёркскi, бангкокскi, бузулукскi, цюркскi, каракскi, каракалпакскi, квебекскi, таджыкскi, узбекскi;

у прыметнiках, утвораных ад геаграфiчных назваў на -ка, -кi, зычны к (калi перад iм ёсць iншы зычны) у канцы слова перад суфiксам -ск- знiкае: крупскi (Крупкi), дудзiнскi (Дудзiнка), церахоўскi (Церахоўка), ямайскi (Ямайка), вяцкi (Вятка); але: касабланкскi;

калi ўтваральны назоўнiк заканчваецца на лiтары -ск, то суфiкс -ск- злiваецца з iмi: Пiнск - пiнскi, Глуск - глускi, Новасiбiрск - новасiбiрскi, Дамаск - дамаскi, этруск - этрускi; але: баск - баскскi;

калi ўтваральная аснова слова заканчваецца на т, ц, ч, а суфiкс пачынаецца зычным с, то спалучэннi тс, цс, чс на пiсьме перадаюцца праз ц згодна з вымаўленнем: агенцтва, балцкi, брацкi, адвакацкi, салдацкi, лабаранцкi, парламенцкi, брэсцкi, бейруцкi, па-фармалiсцку, па-iнтэлiгенцку, выдавецтва, кравецкi, iвянецкi, прыпяцкi, суэцкi, па-спажывецку, па-купецку, ткацкi, баранавiцкi, парыцкi, грэцкi (арэх), скрыпацкi, чытацкi, па-дзявоцку;

калi ўтваральная аснова слова заканчваецца на ж, ш, х (у тым лiку i пры чаргаваннi [г] - [ж], [х] - [ш]), а суфiкс пачынаецца зычным с, то спалучэннi жс, шс у агульных назвах перадаюцца толькi адным с: таварыш - таварыства, харошы - хараство, мног / множ - мноства, убог / убож - убоства, бог / бож - боскi, птах / пташ - птаства, наш - наскi, а таксама княжыць - княства. У некаторых выпадках напiсанне такiх слоў вызначаецца па слоўнiку, чаргаванне [г] - [ж], [х] - [ш] адсутнiчае: Буг - бугскi, Гаага - гаагскi, Катанга - катангскi, казах - казахскi, Цюрых - цюрыхскi, Карабах - карабахскi, фелах - фелахскi, шах - шахскi, нiўх - нiўхскi, Пецярбург - пецярбургскi;

у прыметнiках, утвораных ад уласных назваў i назваў народаў, спалучэннi жс, шс перадаюцца нязменна: Нясвiж - нясвiжскi, Сураж - суражскi, Парыж - парыжскi, Балхаш - балхашскi, латыш - латышскi, чуваш - чувашскi, Волг / Волж - волжскi, чэх / чэш - чэшскi, Праг / Праж - пражскi, вараг / вараж - варажскi.

22. Падвоенае цц пiшацца:

у iнфiнiтыве зваротных дзеясловаў: змагацца, брацца, купацца, вучыцца, прасiцца, iмчацца;

у трэцяй асобе адзiночнага i множнага лiку зваротных дзеясловаў: змагаецца, змагаюцца, бярэцца, бяруцца, купаецца, купаюцца, вучыцца, вучацца, просiцца, просяцца, iмчыцца, iмчацца;

у лiчэбнiках адзiнаццаць - дваццаць, трыццаць i вытворных ад iх: адзiнаццаты, дваццатка, пятнаццацiгадовы.

Глава 6 ПРАВАПIС ВЯЛIКАЙ I МАЛОЙ ЛIТАР

§ 24. Агульныя правiлы правапiсу вялiкай i малой лiтар

1. З вялiкай лiтары пiшуцца:

першае слова ў сказе: Былi пагодныя днi. З сонцам ад рання да вечара, з сiнiм небам (I.Мележ). Уцякай, мароз-дзядуля! Чуеш ты, стары, цi не? (Я.Колас). Усю дарогу праз лес мяне суправаджала нябачная птушка тоненькiм жалобным плачам. Што яна страцiла? Па чым плакала? (I.Шамякiн). Найсмачнейшыя цяпер бруснiцы - як вiнныя яблыкi... Яны на пасецы растуць шышкамi. Як бабок на балоце (I.Пташнiкаў);

першае слова пасля клiчнiка, якiм выдзяляецца зваротак, а таксама выклiчнiк у пачатку сказа: Зямля Беларусi! Табой мы сагрэты, нiколi не сходзiш ты з нашых вачэй (П.Броўка). А-я-яй! Хто ж бы гэта мог падумаць! Гэтакi, здаецца, чалавек!.. (К.Крапiва);

першае слова ва ўстаўных сказах-рэмарках, якiя падаюцца ў дужках у пачатку тэксту i пасля кропкi, клiчнiка, пытальнiка i шматкроп'я ў канцы сказа: Г а р л а х в а ц к i. Не толькi сакрэт, а дзяржаўная тайна. (Iдзе ў свой кабiнет.) (К.Крапiва). Я размяк. (Душа ў паэта чулая.) (П.Панчанка). С ы м о н. Калi пытаюся, то няхай кажа! (Да Данiлкi.) Ну! Чуеш цi не? (Я.Купала). С ы м о н. А хто будаваў гэтай вось сякерай? (Трасе сякерай.) (Я.Купала). Д а н i л к а. Я ж табе, мама, казаў! Зоська пайшла... (Глянуўшы на матку, не дагаворвае.) (Я.Купала).

2. Па традыцыi з вялiкай лiтары пачынаецца кожны новы радок (першае слова) у вершаваных тэкстах:

Дагарэў за брамай небакрай,

Месяц памiж воблачкаў плыве,

Выйду зноў, як у мiнулы май,

Басанож прайдуся па траве.

(У.Караткевiч).

3. З вялiкай лiтары пiшацца першае слова пасля двукроп'я:

у пачатку простай мовы: Ён падумаў: "Нiхто цябе не бачыць, нiхто не ведае, якая ты слаўная i мiлая, - i дадаў: - Дурнi яны!" (Я.Колас);

у пачатку цытаты, якая з'яўляецца самастойным сказам: П.Глебка з поўнай падставай пiсаў: "Лiрычную плынь унёс у нашу празаiчную мову М.Лынькоў" (ЛiМ);

у сцвярджальнай частцы пастановы, рэзалюцыi, пратакола, акта i iншага рашэння.

Напрыклад:

Пастанавiлi:

Зацвердзiць справаздачу рэвiзiйнай камiсii аб фiнансавай дзейнасцi прафкама (з пратакола прафсаюзнага сходу).

З арыгiналам згодна:

Сакратар выканкама (подпiс) (з копii дакумента).

4. Калi цытата ўключаецца ў просты цi складаны сказ у якасцi яго граматычнай часткi, тады яна пачынаецца з малой лiтары: Якуб Колас справядлiва ўказваў, што "родная мова - гэта першая крынiца, праз якую мы пазнаём жыццё i акаляючы нас свет" (ЛiМ). Паводле глыбокага пераканання Дубоўкi, моўныя скарбы - у народзе, "настаўнiкаў, мудрэйшых, чым народ, не бывае" (Беларуская мова. Энцыклапедыя).

5. Пiшуцца з малой лiтары:

першае слова пасля шматкроп'я, калi яно стаiць у сярэдзiне сказа i абазначае прыпыненне ў маўленнi: Зямля... зямля... туды, туды, брат, будуй яе... ты дай ёй выгляд... (Я.Колас). Т у л я г а. Толькi я хацеў запытацца ў вас, цi не будзе гэта... подласцю? (К.Крапiва). А што вы скажаце на крытыка, Iван Ант.., выбачайце, Мацвеевiч? (З.Бядуля);

першае слова ў сярэдзiне сказа пасля шматкроп'я, якое абазначае, што частка гэтага сказа апушчана: З невялiкай i чыстай крынiцы лiрычнага пачуцця... пачынаецца раман-паэма аб жыццi беларускага простага люду (А.Адамовiч);

першае слова пасля клiчнiка, калi ён стаiць у сярэдзiне сказа: I кожны, хто мяне спытае, пачуе толькi адзiн крык: што хоць мной кожны пагарджае, я буду жыць! - бо я мужык! (Я.Купала);

першае слова ў словах аўтара, якiя iдуць пасля простай мовы з клiчнiкам, пытальнiкам або шматкроп'ем: "Надзя! Надзейка!.." - клiча жалейка (П.Броўка). - У школу я больш не пайду!.. - Як гэта - не пайду? А куды ты пойдзеш? - абурыўся Сяргей (I.Шамякiн);

першае слова ў рэмарках да слоў дзейнай асобы, калi рэмарцы не папярэднiчаюць кропка, клiчнiк, пытальнiк цi шматкроп'е: Г а р л а х в а ц к i. А можа, i праўда бландзiнка. Значыць, яна гэтае самае (круцiць рукой каля валасоў) пабландзiнiлася, а я i не заўважыў (К.Крапiва).

§ 25. Вялiкая i малая лiтары ў асабовых назвах

1. З вялiкай лiтары пiшуцца:

iмёны, iмёны па бацьку, прозвiшчы, псеўданiмы, мянушкi, а таксама дадатковыя азначэннi пры гэтых назвах: Iван, Янка, Ясь, Яська, Ваня; Канстанцiн Мiхайлавiч Мiцкевiч (Якуб Колас), Iван Дамiнiкавiч Луцэвiч (Янка Купала), Алаiза Пашкевiч (Цётка), Сымон Якаўлевiч Баранаў (Сымон Баранавых); Алесь Булавешка, Мiхал Казiмiр Радзiвiл Рыбанька, Казiмiр Чацвёрты Ягелончык, Iаан Багаслоў, Кiрыла Тураўскi, Сiмяон Полацкi; Вiктор Гюго, Джэк Лондан, Вольфганг Амадэй Моцарт; Дон Кiхот, Дон Жуан, Нестар Летапiсец;

кожнае iмя ў састаўных iмёнах i прозвiшчах, калi яны пiшуцца асобна або праз злучок: Эрых Марыя Рэмарк, Iаган Себасцьян Бах, Джон Ноэль, Ханс Крысцiян Андэрсен, Джаванi Джакома Казанова, Жак Iў Кусто, Марыя-Луiза-Жазэфiна; Вiкенцiй Дунiн-Марцiнкевiч, Марыя Складоўская-Кюры;

прозвiшчы, а таксама iмёны ў множным лiку, калi яны выступаюць як назва роду, групы асоб цi ўжываюцца ў значэннi агульнай назвы: Мiцкевiчы, браты Гарэцкiя, маёнтак Тышкевiчаў, род Радзiвiлаў, абодва Жукi, бязродныя Iваны; Гагарыны, Заслонавы;

часткi састаўных асабовых iмёнаў кiтайцаў, карэйцаў, в'етнамцаў, бiрманцаў, iнданезiйцаў, тайландцаў, цэйлонцаў, японцаў: Ань Лушань, Ван Янмiнь, Сунь Ятсен, Тао Юаньмiнь, Цзян Гуанцы (Кiтай); Ан Чхан Хо, Чхве Чxi Вон, Пак Iн Но (Карэя); Нгуен Фук Ань, Нгуен Чай (В'етнам); Пi Маў Нiн, Такiн Кода Хмайн (Бiрма); Сутан Такдыр Алiшахбана, Прамудзья Ананта Тур, Утуi Тутанг Сантанi (Iнданезiя); Кулаб Сайпрадыт, П'я Тасiн (Тайланд); Карахара Карахiта (Японiя);

пачатковыя часткi Iбн, Бен, Шах-, Мак-, Сан-, Сант-, Сен-, Сент-, Тэр- у iншамоўных асабовых iмёнах, якiя пiшуцца асобна, разам або далучаюцца да iх праз злучок, а таксама пачатковыя О', Д', якiя пiшуцца праз апостраф: Iбн Сiна, Бен Алi, Шах-Джахак, Мак-Доўэл, Мак-Кiнлi, Сан-Мартын, Сант-Элiё, Сен-Жуст, Сент-Эцьен, Тэр-Петрасян, О'Генры, Д'Аламбер, Д'Артаньян;

клiчкi жывёл, птушак i iншых iстот: конь Варанок, карова Красуля, сабака Рэкс, кот Кузя, курыца Рабка, папугай Гоша;

прыналежныя прыметнiкi, утвораныя ад асабовых iмён i клiчак жывёл, мянушак пры дапамозе суфiксаў -ов-, -оў (-ав-, -аў), -ёв-, -ёў (-ев-, -еў), -ын-, -iн-: Кузьмоў сусед, Скарынавы выданнi, Багдановiчаў верш, Мiхасёвы прыгоды, Васiлёў голас, Зосьчыны бацькi, Рагулiна малако;

адносныя прыметнiкi, утвораныя ад iмён i прозвiшчаў, псеўданiмаў, калi такiя прыметнiкi ўваходзяць у склад састаўных уласных назваў: Купалаўская прэмiя (прэмiя iмя Янкi Купалы), Нобелеўская прэмiя, Коласаўская стыпендыя (стыпендыя iмя Якуба Коласа), Гарэцкiя чытаннi (чытаннi, прысвечаныя Максiму Гарэцкаму), Варфаламееўская ноч (гiстарычная падзея ў Парыжы ў ноч святога Варфаламея), Маркаўскiя рады (тэрмiналагiчная назва ў матэматыцы).

2. З малой лiтары пiшуцца:

агульныя назвы людзей, прадметаў, рэчываў i хiмiчных элементаў, адзiнак вымярэння, якiя ўтварылiся на аснове асабовых i геаграфiчных назваў: донжуан (быў донжуанам), донкiхот (такi донкiхот), эскулап; бефстроганаў, браўнiнг, дызель, кацюша, маўзер, маргарытка, наган, такай, форд, фрэнч, шавiёт; морфiй, амерыцый, палонiй, уран, фермiй; ампер, вольт, джоўль, ом, рэнтген, фарада;

асабовыя назвы (прозвiшчы, iмёны i iнш.) у форме множнага лiку, калi iх ужыванне выяўляе пагардлiвыя, зневажальныя адносiны: гарлахвацкiя, заблоцкiя, кручковы, пiсулькiны, тулягi;

назвы чалавека, утвораныя ад асабовых iмёнаў, якiя ўказваюць на яго прыналежнасць або прыхiльнасць да каго-, чаго-небудзь: гегельянец, купалавец, магаметанiн, махновец, талстовец;

прыметнiкi, утвораныя ад асабовых назваў, якiя ўжываюцца ў складзе ўстойлiвых спалучэнняў з назоўнiкамi (фразеалагiзмаў) або ў складзе састаўных агульных назваў са значэннем адпаведнай адноснай прыкметы: эзопаўская (эзопава) мова, пiрава перамога, ахiлесава пята, танталавы мукi, шамякаў суд, бальзакаўскi ўзрост, броўнаўскi рух, гегелеўская дыялектыка, купалаўскi верш, напалеонаўскiя планы, дэголеўская Францыя, рэнтгенаўскi здымак, сiдарава каза;

часткi ван, да, дзi, дзю, дон (донна), дэ, дэр, ла, ле, фон, эль i некаторыя iншыя ў iншамоўных асабовых назвах: Людвiг ван Бетховен, Леанарда да Вiнчы, Кола дзi Рыенца, дзю Гар, дон Фердынанд, Лопэ дэ Вега, ле Карбюзье, Ота фон Шанхаўзен; але ў асабовых назвах лiтаратурных герояў (Дон Кiхот, Дон Хуан), а таксама ў некаторых выпадках у прозвiшчах i iмёнах пiшуцца з вялiкай лiтары: Дзi Вiторыё, Дэ Лонг, Ван Гог, Эль Грэка, Ла Баэсi;

часткi ага, ад, ал, ас, ар, аш, бей, бек, задэ, аглы, уль, зуль, кызы, аль, паша, хан, шах, эд, эль i некаторыя iншыя ў iншамоўных асабовых назвах, якiя падаюцца звычайна пасля назвы або перад ёй i пiшуцца праз злучок: Iбрагiм-ага, Амар аш-Шарыф, Iбрагiм-бей, Амад-задэ, Турсун-задэ, Кёр-аглы, Мамед-аглы, Сейф уль-Iслам, Зульфiя-кызы, Амад эд-Дзiн, Седах зуль-Факар, Сулейман-паша, Махамед эль-Кунi i iнш.

§ 26. Вялiкая i малая лiтары ў найменнях асоб, звязаных з рэлiгiямi, назвах мiфалагiчных i казачных герояў

1. З вялiкай лiтары пiшуцца:

найменнi найвышэйшых божастваў (бостваў) у рэлiгiйных культах, а таксама ўсе словы ў спалучэннях, якiя змяшчаюць гэтыя назвы: Бог, Саваоф, Алах, Яхве, Шыва, Вiшну; Госпад (Гасподзь), Усявышнi, Уладыка Нябесны, Усемагутны Бог, Святая Тройца, Бог Айцец, Бог Сын, Божы (Боскi) Сын, Бог Дух Святы, Святы Дух, Прасвятая Тройца, Божая (Боская) Мацi, Прачыстая Уладычыца Нябесная, Прасвятая Дзева Марыя, Царыца Нябесная, Месiя;

прыметнiкi, утвораныя ад слова Бог: Божы (Боскi) суд, Божы (Боскi) храм, Божая (Боская) мiласць;

асабовыя iмёны (i ўсе словы ў састаўных асабовых назвах, акрамя агульных назваў) заснавальнiкаў рэлiгiйных вучэнняў, а таксама бiблейскiх асоб (апосталаў, прарокаў, святых i iнш.): Iсус Хрыстос, Буда, Брахма; Iаан Хрысцiцель, Святы Павел;

iмёны легендарных i мiфiчных асоб, язычнiцкiх багоў: Антэй, Зеўс, Тытан, Венера, Фурыя, Дажбог, Жыжаль, Пярун, Цмок, але як агульныя назвы: пярун - удар грому, iуда (юда) - здраднiк, цмок - змей, тытан - волат, фурыя - злосная iстота;

уласныя назвы ўяўных i казачных iстот, герояў лiтаратурных твораў: Папялушка, Чырвоная Шапачка, Калабок, Снягурка, Дзед Мароз, Баба Яга, Пегас, Буцэфал, Атлант, але як агульныя назвы: дзед-мароз - ёлачнае ўпрыгожанне, баба-яга - агiдная старая, буцэфал - стары конь, атлант - у архiтэктуры;

агульныя назвы iстот, а таксама з'яў i прадметаў, калi яны персанiфiкуюцца, выступаюць у ролi iмёнаў герояў лiтаратурных твораў (у казках, байках i iнш.): Мядзведзь, Воўк, Лiса (Лiска), Заяц (Зайка), Асёл, Каза-дзераза, Коцiк-варкоцiк, Варона, Сарока-белабока, Воран, Певень, Бусел-клекатун, Карась-лежабок, Сонца, Праўда, Крыўда i iнш.

2. З малой лiтары пiшуцца:

слова бог (гасподзь) ва ўстойлiвых выразах, звязаных з выказваннем розных пачуццяў у прастамоўi, а не са зваротам да Бога паводле рэлiгiйнай абраднасцi i ўяўленняў: бог яго ведае, божа (божачка) ты мой, божа збаў, дай божа, крый бог (божа), не давядзi бог (божа, госпадзi), ратуй божа, дзякаваць (дзякуй) богу (табе, госпадзi), бог з табой (з iм, з вамi), алах з iм;

слова бог з агульным значэннем боства ў спалучэннi з асабовай назвай або з назоўнiкам з агульным значэннем у родным склоне: старажытны славянскi бог Пярун, бог сонца Дажбог, Сварог - бог неба;

агульныя назвы ўяўных iстот: архангел, анёл, херувiм, фея, муза, дамавiк, лясун, русалка, гном, троль, здань, хохлiк i iнш.

§ 27. Вялiкая i малая лiтары ў геаграфiчных i астранамiчных назвах

1. З вялiкай лiтары пiшуцца:

уласныя назвы прыродных геаграфiчных аб'ектаў: кантынентаў, гор, рэк, азёраў, лясоў, балот i iнш.: Еўразiя, Антарктыда, Аўстралiя; Альпы, Кардыльеры; Манблан, Арарат; Везувiй, Фудзiяма; Дняпро (Днепр), Нёман, Прыпяць; Вiкторыя, Кiвач; Нарач, Свiцязь; Гiбралтар, Басфор; Тайвань, Готланд, Сахалiн; Таймыр; Сахара, Гобi; Акiянiя, Адрыятыка; Палессе, Панямонне, Задняпроўе; Струцiна, Бель; Вялле, Ельня, Налiбокi; Кручок, Альховец;

уласныя назвы краiн, iх аб'яднанняў i частак, паселiшчаў i iх частак, урочышчаў: Беларусь, Кiтай; Бенiлюкс, Антанта; Запарожжа, Сiбiр; Мiншчына, Лепельшчына, Случчына, Навагрудчына; Мiнск, Токiа, Мазыр, Орша; Вязынка, Мiкалаеўшчына, Слабада; Вал, Падол, Зарэчча, Цэнтр; Усход, Вяснянка, Зялёны Луг; Ляды, Паддуб'е; Цагельня, Царковiшча, Кальварыя; Нiўкi, Камянiца;

уласныя назвы астранамiчных аб'ектаў: Андрамеда; Стажары, Валапас; Сонца, Вега; Зямля, Юпiтэр; Месяц, Фобас;

назвы напрамкаў свету ў пераносным значэннi назваў адпаведнай групы краiн або тэрыторыi: Захад (краiны заходняй часткi Еўропы разам з ЗША), Усход (азiяцкiя краiны), народы Поўначы;

пачатковая службовая частка ў iншамоўных уласных геаграфiчных назвах, якая пiшацца з iмi праз злучок: Дан-Лэры (горад), Дэ-Кастры (горад), Ла-Пампа (правiнцыя), Ла-Манш (пралiў), Лос-Анджэлес (горад);

iншамоўныя родавыя агульныя назвы ў складаных уласных геаграфiчных назвах: Рыа-Грандэ (рыа - рака), Лоб-Нор (нор - возера), Iсык-Куль (куль - возера), Пуэрта-Рыка (пуэрта - порт);

часткi складаных уласных геаграфiчных назваў, што пiшуцца праз злучок (назоўнiкi, прыметнiкi): Аўстра-Венгрыя, Эльзас-Латарынгiя, Давыд-Гарадок, Брэст-Лiтоўскi, Буда-Кашалёва, Мiнск-Мазавецкi, Картуз-Бяроза;

першае слова ў састаўных уласных геаграфiчных i астранамiчных назвах: Атлантычны акiян, Цiхi акiян, Паўночны полюс, Балтыйскае мора, Мiнскае мора, Берынгаў пралiў, Белае возера, Асiповiцкае вадасховiшча, Лысая гара, Бярэзiнскi бiясферны запаведнiк, Палярная зорка;

усе часткi складанага прыметнiка ў састаўных уласных назвах, калi такiя часткi пiшуцца праз злучок: Азiяцка-Цiхаакiянскi рэгiён, Мiнска-Маладзечанскае ўзвышша, Дняпроўска-Бугскi канал, Паўночна-Заходнi край;

усе знамянальныя словы ў афiцыйных уласных назвах дзяржаў i iх аб'яднанняў: Рэспублiка Беларусь, Садружнасць Незалежных Дзяржаў, Расiйская Федэрацыя, Злучаныя Штаты Амерыкi, Аб'яднаныя Арабскiя Эмiраты, Арабская Рэспублiка Егiпет, Кiтайская Народная Рэспублiка, Дзяржава Кувейт, Вялiкае Княства Лiтоўскае, Рускае i Жамойцкае;

усе знамянальныя словы ў вобразных састаўных уласных геаграфiчных i астранамiчных назвах, калi гэтыя ўласныя назвы ўжываюцца без агульнай родавай назвы: Стары Свет (краiны Еўропы i Азii), Блiзкi Усход, Чорная Афрыка, Крайняя Поўнач, Старыя Дарогi (горад), Зямля Каралевы Мод, Дзiкi Захад (у ЗША); у назоўным i родным склонах у спалучэннi з агульнай родавай назвай: туманнасць Конская Галава, бухта Залаты Рог, астравы Паўночная Зямля, пралiў Матачкiн Шар; мыс Добрай Надзеi, астравы Каралевы Шарлоты, залiў Святога Лаўрэнцiя.

2. З малой лiтары пiшуцца:

агульныя родавыя назвы геаграфiчных, астранамiчных i iншых падобных аб'ектаў у складзе ўласных назваў: Афрыканскi кантынент, Атлантычны акiян, Уральскiя горы, гара Казбек, рака Вiлiя, возера Свiцязь, пустыня Сахара, Белавежская пушча, зорка Венера, Лагойскi тракт, вулiца Касманаўтаў, праспект Незалежнасцi, плошча Перамогi, Князь-возера, Сапун-гара;

службовыя часткi ў складзе састаўных уласных геаграфiчных найменняў: Франкфурт-на-Майне, Рыа-дэ-Жанэйра, Па-дэ-Кале, Булонь-сэр-Мэр, Сьера-дэ-лас-Мiнас, Дар-эс-Салам, Салам-i-Гомес.

§ 28. Вялiкая i малая лiтары ў назвах дзяржаўных органаў i iншых арганiзацый

1. З вялiкай лiтары пiшуцца:

усе словы ў найменнях вышэйшых органаў заканадаўчай, выканаўчай i судовай улады Рэспублiкi Беларусь i iншых краiн: Савет Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь, Канстытуцыйны Суд Рэспублiкi Беларусь, Вярхоўны Суд Рэспублiкi Беларусь, Дзяржаўная Дума Федэральнага Сходу Расiйскай Федэрацыi, Нацыянальны Кангрэс (у Злучаных Штатах Амерыкi), Усекiтайскi Сход Народных Прадстаўнiкоў; але: Нацыянальны сход Рэспублiкi Беларусь, Палата прадстаўнiкоў Нацыянальнага сходу Рэспублiкi Беларусь;

Страницы документа:

Стр. 1, Стр. 2, Стр. 3, Стр. 4

Архів документів Папярэдні | Наступны