ПОИСК ДОКУМЕНТОВ

Законы Беларуси

Закон Республики Беларусь от 23.07.2008 № 420-З "Аб Правiлах беларускай арфаграфii i пунктуацыi"

Текст документа с изменениями и дополнениями по состоянию на ноябрь 2013 года

< Главная страница

Стр. 2

Страницы: | Стр. 1 | Стр. 2 | Стр. 3 | Стр. 4 |

першае слова ў найменнях рэспублiканскiх органаў дзяржаўнага кiравання i iншых арганiзацый: Мiнiстэрства эканомiкi Рэспублiкi Беларусь (Мiнэканомiкi), Нацыянальная акадэмiя навук Беларусi, Беларускi дзяржаўны ўнiверсiтэт, Нацыянальны акадэмiчны тэатр iмя Янкi Купалы, Беларускi дзяржаўны музей гiсторыi Вялiкай Айчыннай вайны, Нацыянальная дзяржаўная тэлерадыёкампанiя Рэспублiкi Беларусь (Белтэлерадыёкампанiя), Федэрацыя прафсаюзаў Беларусi, Беларускi рэспублiканскi саюз моладзi, Мiнскi абласны (гарадскi, раённы) выканаўчы камiтэт, Мiнскае сувораўскае ваеннае вучылiшча, Новалукомская дзяржаўная раённая электрастанцыя, Нацыянальны алiмпiйскi камiтэт Рэспублiкi Беларусь, Еўрапейскi саюз (Еўрасаюз), Сусветны паштовы саюз, Мiжнародны алiмпiйскi камiтэт, Мiжнародная авiяцыйная федэрацыя;

простыя i састаўныя ўласныя назвы ў складзе ўласных найменняў дзяржаўных органаў i iншых арганiзацый: Адмiнiстрацыя Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь, Нацыянальны акадэмiчны Вялiкi тэатр балета Рэспублiкi Беларусь, Дзяржаўны лiтаратурны мемарыяльны музей Якуба Коласа, Парламенцкая асамблея Савета Еўропы, Таварыства Чырвонага Крыжа, Савет Бяспекi Арганiзацыi Аб'яднаных Нацый (ААН), Мiжнародны суд Арганiзацыi Аб'яднаных Нацый, Арганiзацыя Паўночнаатлантычнага дагавору (НАТА);

слова Савет у значэннi органа ўлады: Мiнскi абласны Савет дэпутатаў, сельскi Савет дэпутатаў; але: сельсавет;

словы Дом, Палац, якiя пачынаюць найменне ўстановы: Дом культуры, Дом народнай творчасцi, Палац спорту, Палац мастацтваў; але: Зiмовы палац, дом адпачынку.

2. З малой лiтары пiшуцца найменнi аддзелаў i iншых падраздзяленняў навуковых i адукацыйных устаноў, iх органаў кiравання, а таксама словы тыпу калегiя, вучоны савет, навукова-метадычны савет, савет па абароне дысертацый, факультэт, аддзяленне, сектар, група: вучоны савет факультэта журналiстыкi Беларускага дзяржаўнага ўнiверсiтэта, савет па абароне дысертацый, калегiя Мiнiстэрства культуры, кафедра беларускай мовы; але: Агульны сход Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi, Аддзяленне аграрных навук Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi.

§ 29. Вялiкая i малая лiтары ў найменнях пасад i званняў, ветлiвых зваротах i спецыяльных абазначэннях

З вялiкай лiтары пiшуцца:

словы або спалучэннi слоў, якiя з'яўляюцца афiцыйнымi назвамi асобы па вышэйшых дзяржаўных i рэлiгiйных пасадах: Прэзiдэнт Рэспублiкi Беларусь, Прэм'ер-мiнiстр Рэспублiкi Беларусь, Прэзiдэнт Расiйскай Федэрацыi, Старшыня Савета Рэспублiкi Нацыянальнага сходу Рэспублiкi Беларусь, Старшыня Палаты прадстаўнiкоў Нацыянальнага сходу Рэспублiкi Беларусь, Старшыня Канстытуцыйнага Суда Рэспублiкi Беларусь, Галоўнакамандуючы Узброенымi Сiламi Рэспублiкi Беларусь, Генеральны пракурор Рэспублiкi Беларусь, Мiтрапалiт Мiнскi i Слуцкi, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусi, Кароль Iярданii, Каралева Аб'яднанага Каралеўства Вялiкабрытанii i Паўночнай Iрландыi, Iмператар Японii, Папа Рымскi, Патрыярх Маскоўскi i ўсяе Русi, Далай-Лама. У неафiцыйным ужываннi словы прэзiдэнт, старшыня, кароль, iмператар пiшуцца з малой лiтары: вiзiт прэзiдэнта, выступленне старшынi, прыём у караля, загад iмператара; але: выбары Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь;

словы або спалучэннi слоў, якiя з'яўляюцца назвамi асобы па вышэйшых дзяржаўных узнагародах Рэспублiкi Беларусь i iншых краiн (акрамя слова кавалер): Герой Беларусi, Герой Савецкага Саюза, Герой Сацыялiстычнай Працы, кавалер ордэна Ганаровага Легiёна;

у розных афiцыйных пасланнях, лiстах займеннiк Вы як форма ветлiвага звароту да адной асобы;

у высокiм стылiстычным ужываннi такiя агульныя назвы, як Радзiма, Айчына, Бацькаўшчына, Чалавек, Мацi, Настаўнiк, Майстар i iнш.;

словы ў назвах бакоў у пагадненнях, кантрактах i iншых дагаворах: Высокiя Дагаворныя Бакi, Аўтар i Выдавецтва, Заказчык i Выканаўца.

§ 30. Вялiкая лiтара ў назвах дзяржаўных i нацыянальных сiмвалаў, рэлiквiй, дзяржаўных узнагарод, прэмiй, грамат, прызоў

З вялiкай лiтары пiшуцца:

усе словы ў назвах дзяржаўных i нацыянальных, ваенных i культурных рэлiквiй: Сцяг Перамогi, Крыж Ефрасiннi Полацкай, Курган Славы, Курган Бессмяротнасцi, Востраў Слёз, Помнiк Перамогi;

усе словы ў поўных назвах ордэнаў i медалёў (акрамя слоў медаль, ордэн i ступень): медаль "Залатая Зорка" Героя Савецкага Саюза, медаль "Залатая Зорка" Героя Сацыялiстычнай Працы, ордэн Айчыны I (II, III) ступенi, ордэн Мацi, ордэн Пашаны, ордэн Францыска Скарыны, ордэн Ганаровага Легiёна (Францыя), Георгiеўскi Крыж; але: ордэн Дружбы народаў;

першае слова ў назвах дзяржаўных сiмвалаў, дзяржаўных i мiжнародных прэмiй, грамат, прызоў i iнш.: Дзяржаўны сцяг Рэспублiкi Беларусь, Дзяржаўны герб Рэспублiкi Беларусь, Дзяржаўная прэмiя Рэспублiкi Беларусь, Ганаровая грамата Нацыянальнага сходу Рэспублiкi Беларусь, Ганаровая грамата Савета Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь, Мiжнародная прэмiя Мiру, Нобелеўская прэмiя, Кубак свету, Кубак федэрацыi, Каралеўскi кубак.

§ 31. Вялiкая i малая лiтары ў назвах дакументаў, iх зводаў, унiкальных прадметаў, твораў

1. З вялiкай лiтары пiшуцца:

аднаслоўныя ўласныя назвы i першае слова ў састаўных назвах важнейшых дзяржаўных i мiжнародных дакументаў, пагадненняў, актаў Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь i Нацыянальнага сходу Рэспублiкi Беларусь, iх зводаў: Канстытуцыя Рэспублiкi Беларусь, Закон Рэспублiкi Беларусь "Аб адукацыi", Указ Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь "Аб узнагароджаннi мнагадзетных мацi ордэнам Мацi", Кодэкс Рэспублiкi Беларусь аб судаўладкаваннi i статусе суддзяў, Статут Арганiзацыi Аб'яднаных Нацый, Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага, Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека, Лiтоўская метрыка; але: распараджэнне (пратакол даручэнняў) Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь, пастанова Савета Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь;

аднаслоўныя ўласныя назвы i першае слова ў састаўных назвах прадметаў мастацтва i iншых адзiнкавых i ўнiкальных прадметаў, твораў, iх зводаў: Дзявятая сiмфонiя Бетховена, Венера Мiлоская, Янтарны пакой, Алмазны фонд, Бiблiя, Стары Запавет, Каран, Талмуд.

2. З малой лiтары пiшуцца агульныя назвы стыляў у мастацтве i архiтэктуры: барока, ракако, готыка, ампiр, мадэрн.

§ 32. Вялiкая i малая лiтары ў назвах знамянальных падзей i дат, перыядаў i эпох, святаў

1. З вялiкай лiтары пiшуцца:

аднаслоўныя ўласныя назвы i першае слова ў састаўных назвах знамянальных падзей i дат, перыядаў i эпох: Варфаламееўская ноч, Адраджэнне, Рэфармацыя, Крыжовыя паходы, Лядовае пабоiшча, Крычаўскае паўстанне, Супрацiўленне, Першая сусветная вайна, Другая сусветная вайна;

аднаслоўныя ўласныя назвы i першае слова ў састаўных назвах дзяржаўных, традыцыйных i рэлiгiйных святаў: Дзень Канстытуцыi, Дзень Перамогi, Дзень Незалежнасцi Рэспублiкi Беларусь (Дзень Рэспублiкi), Новы год, Дзень жанчын, Свята працы, Дзень Кастрычнiцкай рэвалюцыi, Нараджэнне Хрыстова, Дзень памяцi, Дзень беларускай навукi, Дзень ведаў, Ушэсце Гасподняе, Уваскрэсенне Хрыстова, Вялiкая субота, Таццянiн дзень, Радаўнiца, Вялiкдзень, Каляды, Купалле, Дабравешчанне, Наўроз, Рамадан.

2. З малой лiтары пiшуцца назвы родаў i вiдаў знамянальных падзей i дат, перыядаў i эпох, асобных гадоў, дзён i iнш.: iмперыялiстычная вайна, лютаўская рэвалюцыя, паўстанне Тадэвуша Касцюшкi, кайназойская эра, неалiт, эпоха феадалiзму, капiталiстычная фармацыя, перыяд аднаўлення, залаты век, высакосны год, дзень адчыненых дзвярэй, санiтарны дзень, месячнiк дарожнай бяспекi.

§ 33. Вялiкая лiтара ў назвах з двукоссем

З вялiкай лiтары пiшуцца ў двукоссi:

аднаслоўныя назвы i першае слова ў састаўных назвах арганiзацый: адкрытае акцыянернае таварыства "Камунарка", рэспублiканскае ўнiтарнае прадпрыемства "Мiнскi трактарны завод", установа "Рэдакцыя газеты "Рэспублiка", кiнатэатр "Перамога", гасцiнiца "Юбiлейная", рэстаран "Журавiнка", кафэ "Свiтанак", кандытарскi магазiн "Ласунак", кнiгарня "Слова", рэспублiканскае ўнiтарнае прадпрыемства "Выдавецтва "Адукацыя i выхаванне", спарткомплекс "Раўбiчы", санаторый "Крынiца", турбаза "Дняпро", медыцынская служба "Хуткая дапамога", Беларускi рэспублiканскi фонд "Узаемаразуменне i прымiрэнне", студыя "Сябры", установа адукацыi "Беларускi дзяржаўны педагагiчны ўнiверсiтэт iмя Максiма Танка";

аднаслоўныя назвы i першае слова ў састаўных назвах перыядычных выданняў, кнiг, атласаў, карт i iнш.: часопiс "Полымя", газета "Звязда", вiлейская раённая газета "Шлях Перамогi", iнфармацыйны бюлетэнь "Беларусiка", летапiс "Хронiка Быхаўца", даведнiк "Правiлы беларускай арфаграфii i пунктуацыi", кнiга "Лiтоўскi статут", перыядычнае даведачнае выданне "Летапiс друку", карта "Рэспублiка Беларусь";

аднаслоўныя назвы i першае слова ў састаўных назвах лiтаратурных, публiцыстычных, навуковых твораў, твораў розных галiн мастацтва i iнш.: паэма Якуба Коласа "Новая зямля", камедыя Янкi Купалы "Паўлiнка", верш М.Багдановiча "Слуцкiя ткачыхi", песня "Ой, рэчанька", кiнафiльм Э.Клiмава "Iдзi i глядзi", карцiна В.К.Бялынiцкага-Бiрулi "Зазелянелi беларускiя бярозкi", габелен Г.Ю.Юзеевай-Шаблоўскай "Жанчыны Палесся", акварэль М.Л.Тарасiкава "Букет бэзу", опера А.В.Багатырова "У пушчах Палесся", танец "Лявонiха", казка "Сцяпан - вялiкi пан";

аднаслоўныя назвы i першае слова ў састаўных назвах прадметаў побыту, прамысловых i прадуктовых тавараў: набор мэблi "Вязынка", зубная паста "Лясная", пральны парашок "Ветразь", хлеб "Водар", сыр "Нарач", цукеркi "Крыжачок";

назвы вытворчых марак тэхнiчных вырабаў (машын, механiзмаў, прылад, збудаванняў i iнш.) бяруцца ў двукоссе i пiшуцца з вялiкай лiтары: аўтамабiль "Жыгулi", камбайн "Нiва", трактар "Беларус", тэлевiзар "Гарызонт", iанiзатар "Анiён-40Т", радыёпрыёмнiк "Селена-403". Назвы самiх вырабаў (акрамя назваў, што супадаюць з асабовымi i геаграфiчнымi назвамi) пiшуцца ў двукоссi з малой лiтары: "масквiч", "вольва", "боiнг" (самалёт), "гарызонт" (тэлевiзар); але: "Мiнск" (халадзiльнiк), "Волга" (аўтамабiль).

Глава 7 ПРАВIЛЫ НАПIСАННЯ РАЗАМ, ПРАЗ ЗЛУЧОК I АСОБНА

§ 34. Агульныя правiлы напiсання разам, праз злучок i асобна

1. Пiшуцца разам:

складанаскарочаныя словы i вытворныя ад iх: прадмаг, газпрам, журфак, прадмагаўскi, газпрамавец i iнш.;

складаныя словы i вытворныя ад iх з пачатковымi iншамоўнымi часткамi авiя-, агра-, астра-, аўдыя-, аўта-, аэра-, бiя-, варыя-, вела-, вiдэа-, гама-, геа-, грам-, заа-, кiна-, макра-, медыя-, мота-, неа-, палеа-, радыё-, сацыя-, спарт-, стэрэа-, танц-, тэле-, фота-, электра- i iнш.: авiябiлет, аграхiмiя, аўтаматакрос, аўдыявiзуальны, аэрафотаздымка, бiяабарона, варыяфiльм, веласпорт, вiдэафiльм, геапалiтычны, гамагенны, грамзапiс, заапарк, кiнастужка, макрадэфармацыя, медыятэкст, мотабол, неалiтычны, палеаантраполаг, радыёхваля, спартбаза, стэрэакiно, танцклас, тэлебачанне i iнш.;

словы з пачатковай часткай поў- (паў-): поўнач, поўдзень, паўгоддзе, паўлiтра, паўсвету, паўлыжкi, паўста, паўсотня, паўчвэрткi, паўчвэртка, паўчвэрцi, паўлiмона, паўяблыка, паўтары, паўтара, паўсукно, паўпалiто, паўаршына i iнш. Калi скарочаная цi падобная да прыстаўкi частка слова далучаецца да ўласнай назвы, яна пiшацца праз злучок: паў-Слуцка, паў-Ратамкi;

словы з прыстаўкамi i падобнымi да прыставак пачатковымi часткамi: а-, анты-, арта-, архi-, гiпер-, дыс-, дэз-, звыш-, iнтэр-, iнфра-, квазi-, контр-, мета-, мiж-, мiлi-, пан-, паст-, псеўда-, сiн-, супер-, транс-, ультра-, экс-, экстра- i iнш.: алагiзм, антыгуманны, архiважны, гiперправоднасць, дыстрафiя, дэзактывацыя, звышгукавы, iнтэрнацыянальны, iнтраспектыўны, iнфрачырвоны, квазiзоркавы, контрагент (выключэнне: контр-адмiрал), метатэза, мiжраённы, мiлiметр, панславiзм, пангерманскi, пастфактум, пастпазiцыя, псеўданародны, сiнгармонiя, супермаркет, трансатлантычны, ультрамодны, экстэрытарыяльны, экстраардынарны i iнш.;

складаныя словы, першай часткай якiх з'яўляюцца лiчэбнiкi: васьмiтысячнiк, двухбаковы, двухзначнасць, двухколка, двухмоўе, двухрогi, двухногi, двуххвостка, двухрадкоўе, трыццацiдвухгадовы, двухтысячагоддзе, сямiсотпяцiдзесяцiгоддзе, чатырохразовы, аднагодкi, адзiнакроўны, дванаццацiпавярховы, дзесяцiпрацэнтны, а таксама двукоссе, двукроп'е.

2. Пiшуцца праз злучок утварэннi, якiя з'яўляюцца:

паўторам слова для ўзмацнення яго значэння: сiнi-сiнi, ледзь-ледзь, горача-горача, хто-хто, ён-ён, хадзiлi-хадзiлi, а таксама цiп-цiп-цiп, го-го, трэсь-трэсь;

паўторам слова ў iншай лексiка-граматычнай форме: мама-мамуся, братка-брацейка, сама-саменька, як-нiяк, хто-нiхто, што-нiшто, дзе-нiдзе, калi-нiкалi, каму-нiкаму, сам-насам, крыж-накрыж, раз-пораз;

спалучэннем блiзкiх або супрацьлеглых па значэннi слоў: шум-гам, паiць-кармiць, бацька-мацi, хлеб-соль, рукi-ногi, шыта-крыта, больш-менш, сям-там, сяк-так, сёй-той, сюды-туды, сёння-заўтра, год-два, тры-чатыры, жыў-быў, бокам-скокам, а таксама пусцi-павалюся, узвей-вецер, гуляй-вецер.

3. Пiшуцца праз злучок складаныя словы, першай (або апошняй) часткай якiх з'яўляецца:

лiтара або лiтарная абрэвiятура любога алфавiта: К-мезон (ка-мезон), а-часцiца (альфа-часцiца), ЗВЧ-разрад, ДНК-залежны, Q-код (кю-код), п-падобны (пi-падобны);

--------------------------------

а - греческая буква "альфа"

п - греческая буква "пи"

лiчба любога злiчэння: 50-годдзе, 12-павярховы, 60-гадовы, 3-працэнтны, алiмпiяда-97, мода-2008.

4. Пiшуцца праз злучок лiтарныя скарачэннi складаных слоў: с.-г. - сельскагаспадарчы, с.-д. - сацыял-дэмакратычны, ст.-сл. - стараславянскi, i.-е. - iндаеўрапейскi.

Злучок ("вiсячы дэфiс") ставiцца пасля першай часткi складанага слова (лiчбы), калi другая частка апускаецца ў сувязi з наяўнасцю такой часткi ў наступным аднародным з iм складаным слове: газа- i водалiчыльнiк, сацыяльна- i культурназначны, фосфар- i серазмяшчальны, тэле- i радыёвяшчанне, адна-, двух- i трохвалентны, 5-, 10- i 12-павярховы.

§ 35. Складаныя назоўнiкi

1. Пiшуцца разам:

складаныя назоўнiкi з дзвюх i больш асноў, якiя спалучаюцца пры дапамозе злучальных галосных о (а), е (я): конезавод, льнозавод, далягляд, землетрасенне, птушкагадоўля, чалавекалюбства, бульбакапалка, хлебапякарня, свiнагадоўля, старадрук, чарназём, гарналыжнiк, самалёт, патолагаанатам, медыкапсiхолаг;

складаныя назоўнiкi, у якiх першай часткай з'яўляецца дзеяслоўная форма загаднага ладу на -i (-ы): вярцiшыйка, сарвiгалава, вярнiдуб, прайдзiсвет, пакацiгарошак; але: перакацi-поле;

складаныя назоўнiкi ад'ектыўнага тыпу скланення, калi яны з'яўляюцца навуковымi тэрмiнамi: галаваногiя, бруханогiя;

складаныя ўласныя назвы паселiшчаў з пачатковай часткай нова- (нава-), стара-, верхне- (верхня-), нiжне- (нiжня-), сярэдне- (сярэдня-) i iнш.: Новалукомль, Наваполацк, Навасады, Навагрудак, Старакожаўка, Верхнядзвiнск, Нiжнявартаўск, Сярэдняборск, Краснаполле, Крутагор'е, Светлагорск.

2. Пiшуцца праз злучок складаныя назоўнiкi:

у якiх скланяюцца ўсе словы: папараць-кветка, вагон-рэстаран, лётчык-касманаўт, член-карэспандэнт;

у якiх скланяецца толькi апошняе слова: жар-птушка, сон-трава, стоп-сiгнал, вакуум-насос, дызель-матор, генерал-маёр, прэм'ер-мiнiстр, норд-ост;

з аднаслоўным прыдаткам: лён-даўгунец, заяц-русак, нявеста-красуня, дзед-мароз, горад-герой. Пры адваротным парадку назоўнiка i аднаслоўнага прыдатка злучок не пiшацца: красуня дзяўчына;

са значэннем цэласнай адзiнкi вымярэння: кiлават-гадзiна, тона-кiламетр-гадзiна, самалёта-вылет, чалавека-дзень; але: працадзень;

якiя называюць прадстаўнiкоў палiтычных i iншых грамадскiх рухаў: лiберал-дэмакрат, нацыянал-патрыёт, сацыял-дэмакрат;

з пачатковымi часткамi арт-, вiцэ-, вэб-, лейб-, максi-, мiнi-, обер-, унтэр-, штаб- (штабс-), экс-, прэс-, блок-: арт-галерэя, вiцэ-прэм'ер, вэб-старонка, лейб-гвардыя, максi-прэс, мiнi-матч, обер-майстар, унтэр-афiцэр, штаб-ротмiстр, штабс-капiтан, экс-чэмпiён, экс-прэм'ер, прэс-сакратар, блок-сiгнал; але: блокпост.

3. Пiшуцца праз злучок:

субстантываваныя спалучэннi слоў, якiя з'яўляюцца назвамi раслiн: брат-i-сястра;

састаўныя прозвiшчы, iмёны i назвы геаграфiчных аб'ектаў: Бялынiцкi-Бiруля, Дунiн-Марцiнкевiч, Жан-Жак Русо, Бурат-Манголiя, Эльзас-Латарынгiя, Аўстра-Венгрыя, Камянец-Падольскi, Буда-Кашалёва, Пераяслаў-Хмяльнiцкi, Давыд-Гарадок, Камень-Кашырскi;

уласныя геаграфiчныя назвы, якiя з'яўляюцца спалучэннем назоўнiка з назоўнiкам у месным склоне i прыназоўнiкам на, а таксама падобнымi iншамоўнымi спалучэннямi слоў з дэ, сюр: Растоў-на-Доне, Франкфурт-на-Майне, Па-дэ-Кале, Булонь-сюр-Мэр;

iншамоўныя ўласныя iмёны з канцавымi часткамi -хан, -шах, -паша, -бей, -бай, -задэ, -аглы, -кызы, -бек i iнш.: Ахмат-шах, Асман-паша, Iзмаiл-бей, Курман-бай, Турсун-задэ, Кёр-аглы, Зейнал-кызы, Асман-бек;

iншамоўныя ўласныя назвы асоб i геаграфiчных аб'ектаў з пачатковымi часткамi Ван-, Мак-, Нью-, Сан-, Санкт-, Сен-, Сент-: Ван-Дэйк, Мак-Магон, Мак-Кiнлi, Нью-Кастл, Сан-Себасцьян, Сан-Марына, Санкт-Пецярбург, Сен-Санс, Сент-Экзюперы;

уласныя назвы паселiшчаў з пачатковай часткай Усць-, Верх-, Соль-: Усць-Каменагорск, Верх-Iрмень, Соль-Iлецк.

4. Калi ў назве, якая складаецца з двух i больш назоўнiкаў, першы абазначае родавае паняцце, а другi з'яўляецца ўласным iмем, яны пiшуцца асобна: рака Днепр, горад Мiнск, вулкан Везувiй, маёр Кравец, дзед Янка.

5. Артыклi i часцiцы (да, дэ, ла, ле, ля i iнш.), а таксама словы дэр, дон, фон, ван у iншамоўных уласных назвах пiшуцца асобна: Леанарда да Вiнчы, Шарль дэ Кастэр, Анарэ дэ Бальзак, ла Валета, ла Мот, ле Шапелье, ля Крэзо, Ван дэр Мейлен, фон дэр Гольц, дон Хуан, Людвiг ван Бетховен.

6. Асобна пiшуцца словы ў геаграфiчных уласных назвах, якiя з'яўляюцца спалучэннем поўнага прыметнiка цi парадкавага лiчэбнiка з назоўнiкам: Стары Свержань, Белы Груд, Карнаты Дуб, Вялiкiя Радванiчы, Старыя Дарогi, Астрашыцкi Гарадок, Восьмая лiнiя (вулiца), Першая пасялковая (вулiца), Першы чыгуначны (завулак).

§ 36. Складаныя прыметнiкi

1. Пiшуцца разам прыметнiкi:

якiя суадносяцца са складанымi назоўнiкамi, што пiшуцца разам: чарназёмны (чарназём), водаправодны (водаправод), мастацтвазнаўчы (мастацтвазнаўства), iншаземны (iншаземец), радыёфiзiчны (радыёфiзiка), жалезабетонны (жалезабетон), самаходны (самаход), хваляводны (хвалявод);

якiя суадносяцца са словазлучэннямi з падпарадкавальнай сувяззю: каменнавугальны (каменны вугаль), народнапаэтычны (народная паэзiя), агульнаадукацыйны (агульная адукацыя), меднарудны, цэнтральнаеўрапейскi, уласнаручны, цвёрдапалiўны, круглагадовы, чырванабокi;

якiя суадносяцца са словазлучэннямi дзеясловаў з назоўнiкамi: дрэваапрацоўчы (апрацоўваць дрэва), масларобны (рабiць масла), мукамольны (малоць муку), касцярэзны, кветкаводчы, водазаборны, iльноцерабiльны, лесанарыхтоўчы, лёсавызначальны;

якiя суадносяцца са словазлучэннямi назоўнiкаў з лiчэбнiкамi i прыслоўямi адноснай меры колькасцi, аб'ёму, прасторы i iнш.: двухразовы (два разы), трохколавы, двухтысячагадовы, сямiсотпяцiдзесяцiгадовы, саракаградусны, пяцiдзесяцiпрацэнтны, саракатонны, шматразовы, мнагалюдны, усемагутны;

першай часткай якiх з'яўляюцца прыслоўi: моцнадзеючы (моцна дзейнiчаць), лёгкапаранены (лёгка паранiць), цяжкаўспрымальны (цяжка ўспрымаць), нiзкарослы, высокаадукаваны, слабасалёны, добраўпарадкаваны, малапрыкметны; але: дыяметральна процiлеглы (супрацьлеглы), чыста беларускi, яскрава вызначаны, выключна дасканалы, асаблiва адказны, колькасна акрэслены, рэзка адмоўны, кепска ўзараны, усенародна абраны, выпадкова сустрэты, своечасова прыняты, адносна спакойны, бясконца глыбокi, матэрыяльна зацiкаўлены;

складаныя прыметнiкi з дзвюх i больш лексiчных частак, якiя служаць для абазначэння навуковых i тэхнiчных паняццяў: старажытнаўсходнеславянскi, правабярэжназаходнебугскi, старабеларускамоўны, iндаеўрапейскi.

2. Пiшуцца праз злучок складаныя прыметнiкi:

утвораныя ад складаных назоўнiкаў, якiя пiшуцца праз злучок: вакуум-насосны, генерал-губернатарскi, унтэр-афiцэрскi, лiберал-дэмакратычны, давыд-гарадоцкi, санкт-пецярбургскi i iнш.;

часткi якiх абазначаюць разнародныя назвы адпаведнай прыкметы: прыродна-гаспадарчы, жыллёва-будаўнiчы, аграрна-сыравiнны, лячэбна-працэдурны, таварна-грашовы, электронна-вылiчальны, навукова-тэхнiчны, грамадска-палiтычны, сусветна-гiстарычны, народна-вызваленчы, сярэдне-верхнi, прытарна-салодкi i iнш.;

часткi якiх абазначаюць раўнапраўныя паняццi: рабоча-сялянскi, руска-беларускi;

часткi якiх абазначаюць асаблiвасцi цi адценнi разнароднай якасцi: кiсла-салодкi, жоўта-зялёны, горка-салёны, гучна-пявучы i iнш.;

часткi якiх абазначаюць напрамкi свету ў iх спалучэннi: паўночна-заходнi;

якiя ўваходзяць у склад геаграфiчных назваў з пачатковай часткай Усходне-, Заходне-, Паўднёва-, Паўночна-, Цэнтральна- i iнш.: Паўднёва-Афрыканская Рэспублiка, Заходне-Сiбiрская раўнiна, Цэнтральна-Азiяцкi рэгiён i iнш.;

пачатковай часткай якiх з'яўляюцца лiчба або лiтара любога алфавiта: 1000-гадовы, 5-павярховы, Т-падобны.

3. Складаныя прыметнiкi, утвораныя ад складаных уласных iмёнаў са злучком, калi яны маюць прыстаўку, пiшуцца разам: заiсыккульскi, перадцяньшанскi.

4. Складаныя прыметнiкi з пачатковай часткай ваенна- пiшуцца разам: ваеннапалонны, ваеннапалявы, ваеннаабавязаны.

§ 37. Лiчэбнiкi

1. Пiшуцца разам:

складаныя колькасныя лiчэбнiкi, апошняй часткай якiх з'яўляюцца -дзясят, -сце, -ста, -сот: шэсцьдзясят, дзвесце, трыста, пяцьсот;

складаныя парадкавыя лiчэбнiкi, апошняй часткай якiх з'яўляюцца -дзясяты, -соты, -тысячны, -мiльённы i iнш.: пяцiдзясяты, трохсоты, двухтысячны, сямiмiльённы, пяцiмiльярдны, двухсотпяцiдзесяцiвасьмiмiльённы i iнш.

2. Асобна пiшуцца састаўныя колькасныя, парадкавыя i дробавыя лiчэбнiкi: сто дваццаць пяць, трыццаць тры, тысяча пяцьсот адзiн, сто дваццаць пяты, трыццаць трэцi, тысяча пяцьсот першы, два з паловай, пяць з чвэрткай, тры пятыя, пяць дзясятых, сем сотых.

3. Пiшуцца праз злучок:

парадкавыя лiчэбнiкi, напiсаныя лiчбамi, пры спалучэннi iх з канчаткамi, часткамi канчаткаў, састаўнымi часткамi ў выглядзе слоў: 25-ы, на 10-м км, 31-га, 10-мiльённы, 18-мiльярдны;

лiчэбнiкi, напiсаныя словамi або лiчбамi, якiя абазначаюць прыблiзны лiк: восем-дзевяць гадоў, дзве-тры гадзiны, сёмае-восьмае стагоддзе, 2-3 гады.

4. Ставiцца працяжнiк:

у складаных i састаўных лiчэбнiках прыблiзнага лiку: праз трыццаць пяць - трыццаць сем гадоў, 50 - 60-я гады;

пры ўмоўным пералiчэннi: артыкулы 2 - 7, 1 - 10 класы.

§ 38. Прыслоўi

1. Пiшуцца разам:

прыслоўi, утвораныя ад прыслоўяў прыставачным спосабам: назаўтра, назаўсёды, назаўжды, назусiм, намнога, наколькi, настолькi, нашмат, насупраць, заўчора, залетась, паслязаўтра, пазаўчора, пазалетась, замнога, задоўга i iнш. Ад такiх прыслоўяў трэба адрознiваць спалучэннi назоўнiкаў з прыназоўнiкамi, якiя ўжываюцца ў значэннi дапаўнення. Назоўнiкi з прыназоўнiкамi пiшуцца асобна: на заўтра (адкласцi), за дзякуй (рабiць), да заўтра (скончыць); ад цямна да вiдна, з цямна да цямна, да ранку, а таксама у адно, па двое, па трое i iнш.;

прыслоўi, якiя ўтвораны ў вынiку спалучэння прыназоўнiкаў у i на з рознымi склонавымi формамi колькасных i зборных лiчэбнiкаў: удвая, утрая, удваiх, утраiх, утрох, учатырох, усемярых, удвух, удзвюх, усямёх, надвое, натрое;

прыслоўi, утвораныя ад прыметнiкаў прыставачна-суфiксальным спосабам: дабяла, дачыста, дасуха, дасыта, здалёку, звысоку, зрэдку, справа, сослепу, змоладу, змалку, злёгку, паблiзу, папросту, пацiху, падоўгу, пароўну, улева, управа, навечна, надоўга, насуха, зажыва, зацемна, а таксама заадно, наўдалую, ушчыльную, урассыпную, упустую, збольшага, нашто, навошта, нiзашто, потым, надта, зусiм, затым, прытым i iнш. Спалучэннi прыназоўнiкаў з займеннiкамi пiшуцца асобна: на што, нi за што, з усiм, за тым.

2. Пiшуцца разам прыслоўi, якiя ўтвораны ў вынiку спалучэння:

прыназоўнiкаў i склонавай формы назоўнiкаў, якая самастойна не ўжываецца: бесперастанку, дашчэнту, досыць, замуж, запанiбрата, знячэўку, знянацку, навобмацак, наогул, напагатове, напавал, напалам, наперакор, наперарэз, напрост, напярэймы, насцеж, наўздагон, наўздзiў, наўпрост, наўскос, наўцёк, неўзабаве, неўпапад, паасобку, паблiзу, спакон, уваччу, удоўжкi (удоўж), упокат, употай, усутыч i iнш.;

прыназоўнiкаў з формамi назоўнiкаў i iншых часцiн мовы, калi да падобнай формы назоўнiка не можа быць далучана азначэнне або пастаўлена склонавае пытанне з адпаведным прыназоўнiкам: апоўднi, апоўначы, даволi, дадому, замужам, зроду, наадварот, наадрэз, накрыж, напаказ, напалавiну (напалову), напераменку, напракат, напралом, напрыклад, насiлу, насмерць (але: не на жыццё, а на смерць), наўдачу, навек, паволi, падрад, падчас, пакрысе, увосень, уброд, уголас, удзень, углыб, упершыню, уранку, ураннi, уразброд, усур'ёз i iнш.;

прыназоўнiкаў з формамi назоўнiкаў верх, нiз, перад, зад, бок, гара, высь, век, пачатак, раз, ноч, вечар, ранiца i iншых пры адсутнасцi пры iх азначэння або дапаўнення: зверху, наверх, уверх, уверсе, данiзу, знiзу (але: з верху да нiзу), нанiз, унiзе; наперад, уперад, уперадзе; ззаду, назад, узад; збоку, набок, убок, убаку; дагары, згары, угары, угару; увысь; удалеч; навек, навекi; спачатку, упачатку; адразу, ураз; уночы, поначы; звечара (але: з вечара да ранку), надвечар, увечары; зранку (але: з ранку да вечара), уранку. Спалучэннi прыназоўнiкаў з назоўнiкам пры наяўнасцi паясняльнага слова пiшуцца асобна: на верх гары, на нiз ямы, у высь завоблачную, у даль палёў, на векi вечныя, у пачатку года, з пачатку вясны.

3. Пiшуцца разам прыслоўi таксама, гэтаксама, штодзень, штоноч (штоночы), штовечар (штовечара), штотыдзень (штотыдня), штомесяц, штогод i iнш.

4. Пiшуцца праз злучок прыслоўi па-першае, па-другое, па-трэцяе i г.д., а таксама ўтвораныя ад прыметнiкаў i займеннiкаў прыслоўi, якiя пачынаюцца з па- i заканчваюцца на -ску (-цку), -i (-ы), -аму (-яму), -ому, -му (-йму): па-гаспадарску, па-беларуску, па-брацку, па-мастацку, па-бацькоўску, па-чалавечы, па-хлапечы, па-добраму, па-ранейшаму, па-даўняму, па-веснавому, па-мойму, па-свойму i iнш.

5. Асобна пiшуцца прыназоўнiк у i склонавая форма поўнага прыметнiка ў значэннi прыслоўя, калi яна пачынаецца з галоснай: у адкрытую.

6. Пiшуцца асобна блiзкiя па значэннi да прыслоўяў спалучэннi назоўнiка з прыназоўнiкам:

калi памiж прыназоўнiкам i назоўнiкам можна паставiць азначэнне: у момант (у адзiн момант), у тупiк (папаў у такi тупiк, што не выбрацца), да астатку (да самага астатку);

калi назоўнiк у пэўным (адным) значэннi захаваў хаця б некаторыя склонавыя формы з прыназоўнiкамi (за выключэннем назоўнiкаў верх, нiз, перад, зад, бок, гара, высь, далеч, век, пачатак, раз, ноч, вечар, ранак i iнш.): пад паху, пад пахi, пад пахамi; па часе, да часу, з часам, у час; праз меру, у меру, па меры; на памяць, на памяцi, па памяцi; на руку, не з рукi; да душы, па душы; у пару, да пары, не ў пару; за мяжой, за мяжу, з-за мяжы; за гранiцай, з-за гранiцы.

7. Пiшуцца асобна наступныя блiзкiя па значэннi да прыслоўяў спалучэннi назоўнiкаў з прыназоўнiкамi:

без: без упынку, без аглядкi, без разбору, без развагi, без толку, без канца; але: бясконца, безупынна, безаглядна, безразважна, бесталкова;

да: да адвалу, да зарэзу, да ўпаду, да смерцi;

на: на баку, на хаду, на ляту, на скаку, на вiду, на смак, на слых, на вока, на грэх, на дзiва, на славу, на смех, на гвалт, на злосць, на жаль;

з: з налёту, з разбегу, з разгону, з размаху, з наскоку, з ходу, з гарачкi.

8. Пiшуцца асобна:

спалучэннi часцiц не i нi з прыназоўнiкавымi формамi назоўнiкаў: не ў меру, не ў пару, не ў лад, не пад сiлу, не да смеху, не да спеху, не да смаку, не да твару, не на жарт, нi на ёту, нi за грош;

спалучэннi назоўнiкаў, якiя пачынаюцца з галоснай, з прыназоўнiкам у: у абхват, у абдымку, у абмен, у абрэз, у адзiночку, у абцяжку, у iмгненне i iнш.;

выразы: усё роўна, усё адно, як бачыш, як след, як мага i iнш.; але: якраз.

§ 39. Прыназоўнiкi, злучнiкi, часцiцы, выклiчнiкi

1. Пiшуцца разам:

прыназоўнiкi, якiя ўтварылiся ў вынiку злiцця прыназоўнiка з назоўнiкам: замест, наконт, накшталт, звыш;

прыслоўi, якiя ўжываюцца ў якасцi прыназоўнiкаў i з'яўляюцца вынiкам злiцця склонавых форм назоўнiкаў з прыназоўнiкамi: зверху, наперадзе, наперакор, насустрач (насустрэчу), уперад, уперадзе, услед (услед за цягнiком);

злучнiкi, якiя ўтварылiся ў вынiку злiцця прыназоўнiка з займеннiкам цi словамi колькi, столькi: затое, прычым, прытым, паколькi, настолькi. Такiя злучнiкi патрэбна адрознiваць ад словазлучэнняў прыназоўнiкаў з адпаведнымi займеннiкамi цi неазначальна-колькаснымi словамi: паволi рабiў, затое грунтоўна (але: за што ўзяў, за тое i аддаў); паколькi абяцаў, трэба зрабiць (але: бяром па столькi, па колькi дамовiлiся);

злучнiкi ажно, альбо (або), нiбы, нiбыта, каб;

злучнiк ды з часцiцай i (пераважна ў далучальным значэннi), утвараючы складаны злучнiк дый: зраблю дый годзе. Складаны злучнiк дый, якi ўжываецца пераважна для далучэння сцвярджэння закончанасцi, спынення дзеяння, неабходна адрознiваць ад састаўнога злучнiка ды з часцiцай i са значэннем далучэння: нiхто больш не прапанаваў, ды i нiчога не хацелася;

займеннiкi i прыслоўi з постфiксамi -сь, -сьцi: дзесь, хтось, дзесьцi, хтосьцi, кудысьцi, чыйсьцi, якiсьцi;

займеннiкi з пачатковай узмацняльнай часцiцай а: анiхто, анiяк, анiдзе, анiкуды. Часцiца а пiшацца разам з часцiцай нi: анi воблачка, анi нiчога, анi не хачу.

2. Пiшуцца асобна словы ў састаўных злучнiках: таму што, так што, хiба што, як толькi, як быццам, перш чым, гэта значыць, то так, а таксама ў словазлучэннях, якiя ўжываюцца ў функцыi пабочных слоў: можа быць, так кажучы, такiм чынам i iнш.

3. Пiшуцца праз злучок:

складаныя прыназоўнiкi з-за, з-пад, з-над, з-памiж, з-па-над, па-за, па-над;

складаныя выклiчнiкi, падзыўныя i гукапераймальныя словы: о-го-го, вой-вой-вой, о-ё-ёй, а-я-яй, дзю-дзю-дзю, ха-ха-ха, дзын-дзын-дзын, ку-ку, трах-тарарах, уга-уга i iнш.;

словы з прыстаўкай абы-, постфiксамi -небудзь, -колечы (-кольвечы, -кольвек), часцiцай то: абы-хто, абы-што, абы-дзе, абы-адкуль, хто-небудзь, дзе-небудзь, куды-небудзь, як-колечы (кольвечы), ён-то, сказаць-то сказаў.

4. Займеннiкi абы-хто i абы-што пры спалучэннi з прыназоўнiкамi пiшуцца асобна: абы ў каго, абы да каго, абы з чым.

5. Займеннiк абы-якi пры спалучэннi з прыназоўнiкамi перадаецца або трыма словамi (абы з якiмi), або двума (з абы-якiмi).

6. Словы, вытворныя ад прыслоўя абы-як, з прэфiксам абы пiшуцца разам: абыякавы, абыякава, абыякавасць, абыякаваты i iнш.

7. Часцiца такi пiшацца праз злучок у словах тыпу ўсё-такi, так-такi, а таксама ў тых выпадках, калi яна стаiць пасля дзеяслова: прыйшоў-такi сам. Ва ўсiх астатнiх выпадках часцiца такi пiшацца асобна: Ён такi надумаўся прыйсцi. Ён усё ж такi думае прыехаць.

8. Пiшуцца асобна часцiцы бы (б), жа (ж): прыйшоў бы, прыйшла б, казаў жа, чаму ж, хто ж бы, як жа ж, а таксама што ў такiх спалучэннях, як пакуль што, амаль што, толькi што, сама што, хiба што i iнш.

§ 40. Правапiс не (ня) i нi

1. Не (ня) пiшацца разам:

калi без не (ня) слова не ўжываецца: небарака, неруш, неслух, невук, немаўля, невiдзiмка, незабудка, нечысць, нелюдзiм, нехрысць, нядзеля, нявестка, нягода, нястача, нябыт, нявер'е, нязгрэба, нядбальства; ненавiдзець, непакоiцца, нездаровiцца, недамагаць, няможацца, няволiць; непахiсны, непарушны, незабыўны, нелюдзiмы, нехлямяжы, нечуваны; няспынна, няўцям, няшчадна, нельга, няма;

з назоўнiкамi, калi адмоўе прыдае слову без гэтай часцiцы значэнне супрацьпастаўлення, адмаўлення: неспецыялiст, нечалавек, неметал, нятэрмiн, нелiнгвiст i iнш., напрыклад: рознiца памiж тэрмiнамi i нятэрмiнамi, кнiга прызначана ў асноўным для неспецыялiстаў, нелiнгвiсту гэтыя тэрмiны могуць быць незнаёмыя;

з прыметнiкамi i прыметнiкавымi прыслоўямi на -о (-а), калi спалучэнне iх з не служыць не для адмаўлення якога-небудзь паняцця, а для выражэння новага, супрацьлеглага паняцця: невысокi (нiзкi), нешырокi (вузкi), недалёкi (блiзкi), неспакойны (якi хвалюецца), невялiкi (малы), нелегальна (падпольна, скрыта), нямнога (мала) i iнш., а таксама з прыслоўем няйначай (абавязкова). Наяўнасць паясняльных слоў, як правiла, не ўплывае на напiсанне разам не з прыметнiкамi: незнаёмы нам аўтар, невядомыя навуцы факты, непрыгодны для будоўлi матэрыял, няправiльныя ў многiх адносiнах вывады;

у дзеяслоўнай прыстаўцы неда-, якая абазначае неадпаведнасць патрэбнай норме: недалiчваць (мець менш, чым трэба), недаацэньваць (ацэньваць нiжэй, чым належыць), недаважваць (адважваць менш, чым патрабуецца), недагледзець (дзiця), недавыканаць (выканаць менш за норму), недамерваць (адмерваць менш, чым трэба). Ад дзеясловаў з прыстаўкай неда- адрознiваюцца дзеясловы з прыстаўкай да-, якiя спалучаюцца з не i абазначаюць не даведзенае да канца дзеянне: не давучыцца да канца, не дачакацца цябе, не даскочыць да берага, не дасядзець да канца, не даглядзець фiльм;

з дзеепрыметнiкамi, пры якiх адсутнiчаюць паясняльныя словы цi супрацьпастаўленне: неасушаныя (балоты), нержавеючая (сталь), нечаканы (прыход), непрыбраны (пакой), незачыненыя (дзверы), няходжаная (сцежка); але: не засеянае жытам поле, не асушаныя да гэтага часу балоты. Не (ня) пiшацца разам з поўнымi дзеепрыметнiкамi i прыметнiкамi пры наяўнасцi пры iх слоў вельмi, надта, зусiм, выключна, абсалютна, незвычайна i iнш.: вельмi неабдуманы ўчынак, выключна неспрыяльнае надвор'е, абсалютна непрымальная прапанова, зусiм някепскi вынiк, надта няласкавы прыём;

з займеннiкамi, калi на часцiцу не падае нацiск i памiж не i займеннiкам няма прыназоўнiка, i з падобнымi займеннiкавымi прыслоўямi: не`хта, не`шта, не`кага, не`чага, не`каму, не`чаму; не`йкi, не`йчы, не`калi, не`куды, не`як, не`калькi, не`дзе, не`адкуль; але: не адкуль, не адтуль (пры нацiску на займеннiкавым прыслоўi);

у прыслоўях: нечакана, неабсяжна, неўзабаве, незадоўга, неўпапад, непадалёк, неўзаметку, няўцям, нехаця, нельга; у прыназоўнiку нягледзячы на; у часцiцах няўжо, няхай, постфiксе -небудзь (як-небудзь, хто-небудзь) i слове няма.

2. Не пiшацца асобна:

з дзеясловамi i дзеепрыслоўямi: не бачыў, не ведаў, не буду рабiць, не бяры, не рабi, не курыць; не ведаючы куды; рабiць не спяшаючыся; сказаць не падумаўшы;

са словамi iншых часцiн мовы, калi ёсць або падразумяваецца супрацьпастаўленне: не шчасце, а адно гора з вамi; любога колеру, толькi не жоўтага; заходзiць да нас, але не часта; не два - больш; не каму, а вам будзе лепш; не пашкоджаны, але не працуе нешта; вада не гарачая - ледзь цёплая; не далёка - зусiм блiзка;

з поўнымi дзеепрыметнiкамi, калi пры iх ёсць паясняльныя словы: да канца не вырашанае пытанне, не пакiнутая без увагi парада, даўно не стрыжаны, цалкам не ўпэўнены;

з дзеепрыметнiкамi ў кароткай форме: у пакоi (было) не прыбрана, твае правы (былi) не парушаны, дзверы не зачынены;

з прыметнiкамi, прыслоўямi, калi ў якасцi паясняльнага слова выступае займеннiк або займеннiкавае прыслоўе, якiя пачынаюцца з нi: нiкому не патрэбны, нiхто не галодны, нi да чаго не здольны;

з прыметнiкамi i прыслоўямi з паясняльным словам, якое мае ацэначнае значэнне якасцi: далёка не лепшы вынiк, сёння дзень зусiм не горшы за мiнулы, не спелы яшчэ яблык;

з нязменнымi словамi не трэба, не варта, не шкода, не супраць, якiя выступаюць у якасцi выказнiка;

з усiмi словамi, часткi якiх пiшуцца праз злучок: паступiў не па-сяброўску, зроблена не па-людску, не навукова-папулярны фiльм;

асобна пiшуцца часткi выразу не раз: Не раз прыходзiлася яму хадзiць праз гэты лес;

у зваротах не хто iншы, як; не што iншае, як; не хто iншы, а; не што iншае, а, у складзе якiх ёсць адносныя займеннiкi хто, што i азначальны займеннiк iншы (хто iншы, што iншае), якiя ў спалучэннi з не з'яўляюцца адмаўленнем iх сумеснага значэння: не хто iншы ўзяў, як ён; не хто iншы, а толькi ён; гэта не што iншае, як вапна; гэта не што iншае, а толькi нейкi звярок прашмыгнуў; але: нiхто iншы не быў, толькi ён; нiшто iншае не цiкавiць яго, адно толькi кнiгi.

3. Нi пiшацца разам:

у займеннiках, калi нi не аддзелена ад займеннiка прыназоўнiкам: нiхто, нiшто, нiкога, нiчога, нiякi, нiчый, нiякаму, нiчыйго, нiчыiм; але: нi ў кога, нi ў якiм, нi ў якiя, нi да чаго, нi да каго;

у прыслоўях нiколi, нiдзе, нiкуды, нiадкуль, нiяк, нiколькi, нiчуць, а таксама ў вытворных словах: нiчыйны, нiштаваты, нiякавата, нiякаватасць;

у слове нiбы (нiбыта).

4. Нi пiшацца асобна перад выказнiкам у даданых частках складаных сказаў, калi служыць для ўзмацнення сцвярджальнага значэння: Дзе б нi быў я, Мiнскам ганаруся; а таксама ва ўстойлiвых узмацняльных зваротах: што нi кажы; з кiм бы то нi было; што б там нi было.

Глава 8 ПРАВIЛЫ ПЕРАНОСУ

§ 41. Правiлы пераносу простых, складаных, складанаскарочаных слоў, умоўных графiчных скарачэнняў i iншых знакаў

1. З аднаго радка на другi слова пераносiцца па складах: во-ля, тра-ва, за-яц, га-ла-ва, ка-ва-лак, стра-ка-ты, пра-ве-рыць, пе-ра-кi-нуць.

2. Калi ў сярэдзiне слова памiж галоснымi маецца спалучэнне зычных, то пераносiцца на наступны радок або ўсё гэта спалучэнне, або любая яго частка. Можна пераносiць: ся-стра, сяс-тра, сяст-ра; во-стры, вос-тры, вост-ры; пту-шка, птуш-ка; кро-пля, кроп-ля; ма-ста-цтва, мас-тац-тва, мас-тацт-ва; ра-змова, раз-мова; за-става, зас-тава; ра-скрыць, рас-крыць, раск-рыць; бя-скрыўдна, бяс-крыўдна, бяск-рыўдна; дзя-цi-нства, дзя-цiн-ства, дзя-цiнс-тва, дзя-цiнст-ва; двац-цаць, два-ццаць; калос-се, кало-ссе; сол-лю, со-ллю; памяц-цю, памя-ццю; мыц-ца, мы-цца; паа-бапал, па-абапал; насен-не, насе-нне.

3. Пры пераносе нельга:

пакiдаць або пераносiць на наступны радок адну лiтару, нават калi яна адпавядае складу: аса-ка, лi-нiя, ра-дыё, еха-лi, па-коi;

разбiваць пераносам спалучэннi лiтар дж i дз, калi яны абазначаюць адзiн гук [дж], [дз']: ура-джай, са-джаць, ра-дзi-ма, ха-дзiць. Спалучэннi дж i дз можна разбiваць пераносам, калi д адносiцца да прыстаўкi, а з, ж - да кораня: пад-жары, ад-жаць, пад-земны, ад-значыць;

аддзяляць ад папярэдняй галоснай лiтары й i ў: сой-ка, бой-кi, май-стар, дай-сцi, зай-мацца, праў-да, слоў-нiк, маў-чаць, заў-тра, праў-нук;

аддзяляць мяккi знак i апостраф ад папярэдняй зычнай: буль-ба, прось-ба, вазь-му, бур'-ян, сем'-яў, мыш'-як.

4. У складаных словах кожная iх частка пераносiцца згодна з правiламi пераносу асобных слоў: се-на-ўбо-рка, збож-жа-зда-ча.

5. Не дзеляцца пры пераносе абрэвiятуры, якiя пiшуцца вялiкiмi лiтарамi або з'яўляюцца спалучэннем лiтар i лiчбаў, а таксама графiчныя скарачэннi слоў i выразаў: ААН, ЮНЕСКА, НАТА, АБСЕ, ДАI, АI-95, г.д., г.зн., стст.; не адрываюцца пры пераносе ад лiчбаў далучаныя да iх злучком канчаткi або часткi канчаткаў: а 19-й (гадзiне), 1-га (студзеня); не адрываюцца ад прозвiшчаў iнiцыялы: Я.Брыль, К.М.Мiцкевiч, Я.Ф.Карскi, Гурскi М.I.; не пераносяцца на наступны радок знакi прыпынку; не пераносiцца на наступны радок злучок (дэфiс), якi супадае са знакам пераносу (пры гэтым знак пераносу не ставiцца); пры пераносе нельга адрываць ад лiчбы скарочаныя назвы адзiнак вымярэння: 1990 г., XXI ст., 100 кг, 50 га, 2 км, 10 см, 1000 руб.

Раздзел II ПУНКТУАЦЫЯ

Глава 9 КРОПКА

§ 42. Правiлы пастаноўкi кропкi

1. Кропка ставiцца ў канцы закончанага апавядальнага сказа: Вечар быў цёмны i цiхi. Побач з чыгункай стаяў высокi стары лес, таемны, пануры i важны. На станцыi шумеў паравоз таварнага цягнiка, шумеў цiха i роўна, як бы баючыся парушыць спакой гэтага лесу. Замаўкаюць птушыныя звонкiя спевы, калi восень прыходзiць у край наш лясны. Позняя ноч. Цiшыня.

2. Калi ў канцы апавядальнага сказа ў дужках указваецца аўтар або даецца пашпартызацыя, то кропка ставiцца пасля дужак: Жнеi спяваюць у полi, жыта густое жнучы (М.Танк). Госця, маладая дзяўчына, сядзела ў пакоi i цiха размаўляла з мацi (У.Караткевiч). Выдатны паэт i крытык Максiм Багдановiч вылучаўся глыбокай i шырокай адукацыяй, тонкiм разуменнем паэзii (ЛiМ).

3. Пасля слоў i сказаў, якiя з'яўляюцца загалоўкамi да тэкстаў, папер рознага прызначэння, а таксама кнiг, карцiн, фiльмаў i iншых твораў, пасля надпiсаў на шыльдах кропка не ставiцца. Калi ж загаловак, назва або надпiс складаюцца з двух або некалькiх сказаў, то кропка пасля апошняга сказа не ставiцца: Рэстаран "Ружа". Сямейныя абеды

4. Кропкай звычайна аддзяляецца "назоўны тэмы" - назва прадмета, асобы цi з'явы, пра якую будзе iсцi гаворка ў наступным тэксце.

Напрыклад:

Пiхты. Вынослiвыя, гонкiя, стройныя. Яны, як громаадводы, тырчаць з тайгi. Без сукоў, адны голыя ствалы. Толькi на самай макавiне дзе-нiдзе рэдзенькiя кароценькiя лапкi (Я.Сiпакоў).

Дзед Мiронавiч. З-за яго i запiсваю гэта. Дзед - у капелюшы, з сахаром у руцэ. А барада... раскошная, як у прарока (Я.Брыль).

5. Кропка ставiцца ў канцы пабуджальных сказаў, калi просьба цi пажаданне выказаны спакойным тонам, без клiчнай iнтанацыi.

Напрыклад:

Нiколi не спыняйцеся на паўдарозе (Я.Колас).

Не шумiце, вербы, ля майго акна (П.Броўка).

Бярыце, дзецi, кошыкi, паедзем мы на пошукi тугiх баравiкоў (П.Панчанка).

Не хiтруй, Аўсееў. Тут табе не кiрмаш - таргавацца. Табе загадана, ты i выконвай (В.Быкаў).

6. Кропка ставiцца ў канцы складаных сказаў з ускосным пытаннем.

Напрыклад:

Пятро падышоў i спытаў у шафёра, цi можна пад'ехаць (I.Шамякiн).

Дзед Талаш i Мартын Рыль сталi раiцца аб тым, што рабiць далей i куды iсцi (Я.Колас).

Мiхалка i не стараўся дазнацца, дзе бывае яго гаспадар (К.Чорны).

7. Кропка ставiцца пасля сцвярджальных цi адмоўных слоў-сказаў так, не i iх сiнонiмаў (ага, але, эге, ну, добра i iнш.) пры адсутнасцi клiчнай або пытальнай iнтанацыi.

Напрыклад:

"У бiблiятэку збiраецеся?" - "Так".

"А вы, уласна кажучы, хто? Iнжынер?" - "Не. Настаўнiца" (I.Шамякiн).

"Ты мяне слухаеш?" - "Ага" (Я.Колас).

8. Кропка ставiцца перад злучнiкамi i, ды, а, але, аднак i iнш., калi яны звязваюць памiж сабой самастойныя сказы.

Напрыклад:

Лабановiч борздзенька кiнуўся да форткi. Але там было ўсё цiха (Я.Колас).

Саўчанка дазволiў разлiкам добра адаспацца. Ды на холадзе, у сырых нiшах, не надта спiцца (I.Шамякiн).

9. Кропкай аддзяляюцца асобныя часткi выказвання пры парцэляцыi.

Напрыклад:

Людзi змагаюцца i перамагаюць. Вайну. Страх. Голад. Дэспатызм, тупасць... (I.Шамякiн).

"Тады будзе мiр. I шчасце. I жыццё", - сказаў я не без некаторага пафасу (В.Быкаў).

10. Кропка ставiцца ў канцы рубрык пералiчэння, калi гэтыя рубрыкi з'яўляюцца самастойнымi сказамi. Паслядоўнасць пунктаў пазначаецца лiчбамi з кропкай.

Напрыклад:

У пастанове былi запiсаны чатыры пункты:

1. Арганiзаваць саюз настаўнiкаў на падставе пастановы сходу ад 9 лiпеня 1906 года.

2. Саюз ставiць сабе асноўнай мэтай - весцi барацьбу з самадзяржаўным ладам шляхам прапаганды iдэi рэвалюцыi сярод насельнiцтва i распаўсюджання рэвалюцыйнай лiтаратуры. Кожнаму члену арганiзаванага настаўнiцкага саюза ставiцца ў абавязак - стварэнне на месцах рэвалюцыйных ячэек з мэтай прыцягнення найбольшай колькасцi членаў у саюз настаўнiкаў.

3. Арганiзаванаму настаўнiцкаму саюзу далучыцца да Усерасiйскага саюза настаўнiкаў i ўвайсцi з iм у цесныя зносiны.

4. Для вядзення спраў саюза выбiраецца бюро ў складзе 3-х асоб: Садовiча, Райскага i Тукалы (Я.Колас).

11. Кропка ставiцца пасля ўмоўных графiчных скарачэнняў (акрамя стандартных скарочаных абазначэнняў метрычных мер): г. Мiнск; в. Лебядзiнец; г. Капыль Мiнскай вобл.; але: 100 г, 5 см, 3 сек i iнш.

Калi ўмоўным графiчным скарачэннем заканчваецца сказ, то ў канцы сказа другая кропка не ставiцца.

Напрыклад:

Iснуюць iндукцыйная электрычная зварка (токамi высокай частаты), зварка электронным промнем i iнш.

12. Кропкай аддзяляюцца назвы дзеючых асоб у драматургiчных творах, калi гэтыя iмёны запiсваюцца ў адным радку з рэплiкай.

Напрыклад:

Ч а р н а в у с. Можа, я занадта рэзка выступiў. Трэба будзе пагаварыць з iм.

В е р а. Я лiчу, што вы вельмi добра выступiлi, i няма чаго вам прабачэння прасiць (К.Крапiва).

13. Кропка ставiцца ў спасылках (у тым лiку i падрадковых) пры ўказаннi на крынiцу цытаты пасля прозвiшча аўтара, калi ўслед за iм iдзе назва твора гэтага аўтара.

Напрыклад:

Было лета, самая зялёная пара яго (I.Мележ. "Подых навальнiцы").

Тварэц мовы - народ. Задача ж пiсьменнiка - у фармiраваннi, адборы лепшага, у прывядзеннi мовы да лiтаратурных норм. Як бачым, задача немалая. Мы павiнны мець мову прыгожую, гучную, простую, але гнуткую i выразную (Я.Колас. "Развiваць i ўзбагачаць лiтаратурную мову").

Глава 10 ПЫТАЛЬНIК

§ 43. Правiлы пастаноўкi пытальнiка

1. Пытальнiк ставiцца ў канцы простага сказа (у тым лiку слова-сказа), якiм выражаецца прамое пытанне.

Напрыклад:

Дзе вы, песнi жнiўныя? Хто вас адвячоркамi панясе над нiваю? (П.Броўка).

Адкуль тут музыка нясецца? Чыя тут песня ў душу льецца? (Я.Колас).

- Няўжо дачакалiся? Няўжо праўда? - бы дзiця, радавалася дзяўчына (В.Быкаў).

- Га? - не зразумеў пытанне дзед (Я.Колас).

2. Пытальнiк ставiцца ў канцы складаназалежнага сказа, калi пытанне выражана ў галоўнай i даданай частках або толькi ў галоўнай.

Напрыклад:

Цi ты, бабка, не ведаеш, хто гэта прынёс сюды красак? (Я.Колас).

Хто згадае, чаго сэрца плача? (П.Трус).

Край мой родны! Дзе ж у свеце край другi такi знайсцi, дзе б магла так, поруч з смеццем, гожасць пышная ўзрасцi? (Я.Колас).

Што можа быць даражэйшае сэрцу чалавека, як у сталых гадах пачуць цябе, роднае слова, у чужой старане? (К.Крапiва).

Пытальнiк можа ставiцца ў канцы складаназалежнага сказа i тады, калi прамое пытанне заключаецца ў даданай частцы.

Напрыклад:

I скажы, дзядок, адкуль хмары гэтыя выходзяць? (Я.Колас).

3. Пытальнiк ставiцца ў канцы складаназлучанага i бяззлучнiкавага складанага сказа, калi кожная яго частка або толькi апошняя частка выражае пытанне.

Напрыклад:

Цi гэта казку лес складае, цi даль ачнулася нямая i немасць песняй парушала? (Я.Колас).

Яго пакрыўдзiлi, зняважылi, а ён будзе кланяцца iм? (Я.Колас).

Стамiўся ў дарозе, ды дзе спачываць? (П.Броўка).

Паслухай добра: чуеш песнi? (Я.Колас).

4. У пытальных сказах з аднароднымi членамi сказа пытальнiк можа ставiцца пасля кожнага аднароднага члена з мэтай раздзялення пытання.

Напрыклад:

Вольна iшлi яны [калгаснiкi] пушчай, прыцiшыўшы крокi... Стрэл адзiнокi рэхам трывожна глухiм дакацiўся да iх. Што гэта? Стрэл паляўнiчы? Цi знак таямнiчы? (А.Куляшоў).

Глава 11 КЛIЧНIК

§ 44. Правiлы пастаноўкi клiчнiка

1. Клiчнiк ставiцца ў канцы простага i складанага сказаў, якiя вымаўляюцца з клiчнай iнтанацыяй.

Напрыклад:

Эх, i прывабныя стаяць летнiя дзянькi! (I.Навуменка).

Што за дзяўчына! Што за натура! (Я.Колас).

Як хацеў бы я па палях прайсцi i ўпiцца iх пахам, росамi, паглядзець, зiрнуць, як жыты растуць, як калосiкi налiваюцца! (Я.Колас).

Цыц! Не смець казаць мянушку, а то знiму на вас папружку! (Я.Колас).

"Рукi ўгору!" - грымнуў тут дзядзька Мiрон... (М.Лынькоў).

Ён не служка тут больш - квiта! (Я.Колас).

Калi часткi складанага сказа з'яўляюцца клiчнымi, то яны раздзяляюцца коскай або iншым знакам прыпынку, а ў канцы сказа ставiцца клiчнiк.

Напрыклад:

Якiя знаёмыя назвы i словы, якая цудоўная родная мова! (П.Панчанка).

Ты паслухай, Апанас, што за голас, што за бас! (Я.Колас).

Параўн.: Колькi хараства i чароўнага прывабу ў сiнiх даляхЎ Колькi новых малюнкаў, свежых матываў i таемных здарэнняў абяцаюць яны вачам i сэрцу падарожнага! (Я.Колас).

Як хiтра, мудра збудавана! Як чыста, хораша прыбрана! (Я.Колас).

2. Клiчнiк ставiцца пасля звароткаў, якiя стаяць у пачатку або ў канцы сказа, пасля выклiчнiкаў i гукаперайманняў, што стаяць у пачатку, у сярэдзiне цi ў канцы сказа, калi гэтыя словы вымаўляюцца з клiчнай iнтанацыяй.

Напрыклад:

Пiлiпчык! Нясi з iстопкi, што там ёсць у нас. Людзям час даўно снедаць (М.Лынькоў).

Я помню летнiя часiны i вас, грыбныя баравiны! (Я.Колас).

- Гу-гу! - штось гукне, садрыгнецца, бах-бах! - на гук той адзавецца i аж па лесе пойдзе рэхам... (Я.Колас).

Там рыба - ого-го! (Я.Маўр).

3. Клiчнiк ставiцца ў канцы слоў i сказаў, якiмi эмацыянальна перадаюцца прывiтаннi, развiтаннi, вiншаваннi, пажаданнi, заклiкi i iнш.

Напрыклад:

- Дзень добры!

- Дзень добры! Сядай, чалавеча! (А.Куляшоў).

- Добры дзень вам! - сказала, усмiхаючыся ад нечаканасцi i здзiўлення, Вера Сымонаўна (Б.Сачанка).

Усiм народам - мiр i шчасце! (А.Астрэйка).

Добрай ночы!

Слава працаўнiкам-хлебаробам!

З Новым годам! З новым шчасцем!

Здароўя вам i поспехаў!

4. Клiчнiк можа ставiцца пасля "назоўнага тэмы" ("назоўнага ўяўлення").

Напрыклад:

Мурог! Ды што за травiца! I шоўк у ёй мяккi i лён, i вечная наша крынiца з гаючай жывiцай-вадзiцай ад бацькаўскiх, дзедаўскiх дзён! (Я.Колас).

Радзiма, Радзiма! Зямля маiх продкаў, гаворка пявучая, песня-душа! Сцiскалася сэрца ад болю салодкага, ад горкай любовi, пазнанай спярша (А.Звонак).

5. Клiчнiк можа ставiцца ў дужках для выражэння эмацыянальных адносiн да зместу выказвання.

Напрыклад:

Прыйшоў адтуль [з рэдакцыi] лiст. А ў iм, як звычайна, пiсалася: "... вiдаць, вы (!) упершыню ўзялiся за пяро..." (В.Зуёнак).

Сцэна (дадатковая), якая падвешана (!) над звычайнай сцэнай, важыць зноў жа нi многа нi мала - сорак пяць тон... (А.Васiлевiч).

Глава 12 ШМАТКРОП'Е

§ 45. Правiлы пастаноўкi шматкроп'я

1. Шматкроп'е ставiцца ў канцы апавядальнага сказа для абазначэння незакончанасцi выказвання.

Напрыклад:

Няма Хатынi... Звоняць толькi званы (Р.Мачульскi).

I змоўклi абодва надоўга, думалi кожны пра сваё... (Б.Сачанка).

Беларусь, Беларусь, нi канца, нi краю... (Я.Брыль).

Направа будзе лiсцвяны лясок. За iм вёска Ямшчына. За Ямшчынай проста дарога на поўдзень. Адлiчыш па дарозе дзве першыя вёскi... (К.Чорны).

Людзi ездзяць, а ты... (Я.Брыль).

2. Шматкроп'е ставiцца пасля апошняга слова пералiчэння, калi яно абрываецца.

Напрыклад:

У гэтым кутку мiжрэчча некалькi вёсак маюць назву Рудня: Рудня Марымонава, Рудня Каменева... (I.Шамякiн).

Ёсць кулямёты, ёсць аўтаматы. I шаблi, карабiны... (Б.Сачанка).

Чуецца гоман мне спелае нiвы, цiхая жальба палёў, лесу высокага шум-гуд шчаслiвы, песня магутных дубоў... (Я.Колас).

3. Шматкроп'е ставiцца для абазначэння нечаканых перапынкаў, перарывiстасцi ў маўленнi, што ўзнiкаюць у вынiку перажыванняў, хвалявання чалавека або пошуку спосабу выражэння думкi.

Напрыклад:

- Я... так... хлопец... падарожны, праз сябе сам... Я... нiчый! - i пры гэтым асцярожна ён [Сымон] зiрнуў на дзедаў кiй (Я.Колас).

Я хацеў сказаць, што мы... сёння... не сустракаемся... (I.Мележ).

Чакай, як жа яе [настаўнiцу] звалi... Гм, Людмiла Рыгораўна... Людмiла Рыгораўна Капуцкая... Здаецца, зусiм нядаўна тое ўсё было... А колькi чаго перажыта!.. (Б.Сачанка).

А Сава сказаў коратка i проста: "Для мяне, хоць зараз..." - "Нiчога... - перабiў Паддубны. - Толькi канспiрацыя... прашу... Асцярожна. Вывучайце сваiх людзей..." (П.Пестрак).

- Антоська!.. родны мой! канаю... перагарэў, адстаў, знiкаю... Вядзi ж ты рэй, вядзi... адзiн... як лепшы брат, як родны сын (Я.Колас).

- Я спужаўся?! - разгарачыўся Лявон. - Я спуж... (З.Бядуля).

4. Шматкроп'е ставiцца ў пачатку, у сярэдзiне, у канцы цытаты, каб паказаць, што ў гэтых месцах прапушчаны словы.

Напрыклад:

К.Крапiва, раскрываючы сутнасць сатырычных твораў, адзначае: "...рэзананс сатырычнага твора... залежыць ад значнасцi аб'екта, на якi гэты твор накiраваны".

Доўгi час сяброўскiя адносiны звязвалi I.Шамякiна з I.Мележам. "Безумоўна, жывучы па-суседску, - успамiнае ён, - мы часта заглядвалi адзiн да аднаго i вялi цiкавыя лiтаратурныя размовы, больш спакойныя, глыбокiя, чым нашы калектыўныя дыспуты...".

I.Шамякiн успамiнае: "Пленум... надзвычай узбагацiў мяне" (В.Каваленка).

5. У лексiкаграфiчных працах пры пропуску часткi цытаты-iлюстрацыi звычайна ставяцца дзве кропкi.

Напрыклад:

БАРВЕЦЬ, -вее; незак. Тое, што i б а р в а в е ц ь (у 2 знач.). Грывы канчалiся трохi наводдаль, а за iмi.. барвелi ў густой зеленi плямы ўжо чырвоных асiнак. Караткевiч (Тлумачальны слоўнiк беларускай мовы).

6. Калi скарачаецца цытата, у канцы якой павiнен стаяць пытальнiк або клiчнiк, то гэтыя знакi ставяцца пасля дзвюх кропак.

Напрыклад:

Гэй! узвейце сваiм крыллем, арляняты, буйна, бурна..! (Я.Купала).

Параўн.: Гэй! узвейце сваiм крыллем, арляняты, буйна, бурна, на мiнулых дзён магiле, над санлiвасцю хаўтурнай!

7. Шматкроп'е ставiцца ў дыялогу, каб перадаць маўчанне замест адказу на зварот суразмоўцы.

Напрыклад:

- Дык што, пайшлi? - запыталася дзяўчынка.

- ...

- Ну, чаго ты маўчыш?

8. Шматкроп'е ставiцца памiж абзацамi пры нечаканым пераходзе ад аднаго плана апавядання да другога.

Напрыклад:

Яна была яшчэ зусiм маладая, але на твары яе ляжаў адбiтак перажытага. Цесненькiя маршчынкi сабралiся на яе лбе i каля рота, сiнiя кругi былi пад вачыма, твар увесь быў запэцканы зямлёй. Кароценькi рваны кажушок на ёй таксама быў у зямлi...

Часавы раздзеўся, набраў у кварту вады i стаў умывацца. За iм памылiся яшчэ два. Кабета падняла галаву i папрасiла дазвалення памыцца (К.Чорны).

Калi пераход ад аднаго плана апавядання да другога мае больш рэзкi характар, то шматкроп'е ставiцца ў канцы першага абзаца i ў пачатку другога.

Напрыклад:

Цi помнiць яна, што гаварыла вясною? Тады ў садзе белай пенай з ружовымi прасветамi цвiлi яблынi... Цвiлi, каб за ўсё лета антонаўкi выраслi, паспелi, сталi такiмi, як некалi яна казала...

...Успомнiла! Зiрнула на Антона, усмiхнулася, узяла самы большы яблык i паднесла да губ (I.Грамовiч).

9. Шматкроп'е можа ставiцца пасля "назоўнага тэмы".

Напрыклад:

Хатынь... Мала хто чуў, мусiць, гэтую назву да вайны. Мала хто ведаў i самую вёску, якая згубiлася сярод лясоў i пагоркаў Лагойшчыны.

Максiм Багдановiч... Кароткi быў яго жыццёвы век. Ён вымяраецца дваццаццю пяццю гадамi. Многiя лiтаратары ў такiм узросце толькi пачынаюць тварыць. Ён жа - закончыў (А.Бачыла).

Глава 13 КОСКА Ў ПРОСТЫМ СКАЗЕ

§ 46. Коска памiж аднароднымi членамi сказа

1. Коскай раздзяляюцца аднародныя члены сказа, якiя не звязаны памiж сабой злучнiкамi.

Напрыклад:

Згiнулi сцюжы, марозы, мяцелiцы (Я.Купала).

Наўкола гуў, гаманiў, мiтусiўся салдацкi натоўп (В.Быкаў).

Молада, хораша, звонка спяваў гарманiст (Я.Брыль).

Не з'яўляюцца аднароднымi членамi i не аддзяляюцца адзiн ад аднаго коскай два дзеясловы ў аднолькавай форме, якiя стаяць побач, утвараючы ў сэнсавых адносiнах адно цэлае тыпу: Пайду вазьму. Пайсцi даведацца. Вазьмi аднясi. Сядзем абмяркуем. Устань паглядзi.

2. Раздзяляюцца коскамi два або некалькi прыметнiкаў-азначэнняў, якiя адносяцца да аднаго i таго слова ў сказе i характарызуюць прадмет з аднаго боку, г.зн. называюць падобныя прыкметы аднаго прадмета.

Напрыклад:

Мяккiя, ласкавыя гукi стройным сугалоссем палiлiся па пакоi (Я.Колас).

Беларусь, твой народ дачакаецца залацiстага, яснага дня... (М.Багдановiч).

Раздзяляюцца коскамi азначэннi, якiя абазначаюць адметныя адзнакi розных прадметаў.

Напрыклад:

Навучэнцы гiмназiй маюць магчымасць вывучаць нямецкую, французскую, iспанскую, англiйскую лiтаратуры.

Не раздзяляюцца коскамi неаднародныя прыметнiкi-азначэннi.

Напрыклад:

Над далёкiмi лясамi звiсала тонкая блакiтная смуга (Я.Колас).

Я гляджу на зялёнае рослае жыта, на крутыя мурожныя ў лузе стагi (С.Грахоўскi).

Плыве над верасам хваёвы душны пах (П.Панчанка).

Насталi кароткiя туманныя асеннiя днi (Я.Колас).

3. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца памiж сабой злучнiкамi а, але, ды (у значэннi "але"), аднак, хоць, толькi i iнш.

Напрыклад:

Паўлюк толькi зiрнуў, але нiчога не сказаў (Я.Колас).

Сонца толькi што ўзышло, аднак прыгравала ўжо даволi горача (Э.Самуйлёнак).

Голас яго ўжо быў амаль звычайны, толькi хрыпеў... (I.Шамякiн).

I дзядзька быў рыбак выдатны, хоць больш урыўкавы, прыватны... (Я.Колас).

Дождж быў моцны, ды кароткi.

4. Коскай аддзяляюцца аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца пры дапамозе парных злучнiкаў як ... так i; не толькi ... але (а) i; калi не ... то (дык); хоць ... але (а); хоць i не ... затое (аднак); не то што ... але i i iнш.

Напрыклад:

Пажар заўважылi як з баракаў, так i з пасёлка (П.Пестрак).

Мацi як несла патэльню яечнi на стол, так i застыла з ёю на паўдарозе (I.Шамякiн).

Каб не то што сказаць, але i падумаць нiхто кепскага не мог... (I.Мележ).

Якуб Колас - паэт, i паэт не толькi ў сваiх паэмах, але i ў прозе (Б.Сачанка).

5. Коскай аддзяляюцца адзiн ад аднаго аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца пры дапамозе паўторных злучнiкаў i ... i, ды ... ды, то ... то, нi ... нi, не то ... не то, цi ... цi, цi то ... цi то, або (альбо) ... або (альбо) i iнш.

Напрыклад:

Я рад i сонцу, i вясне, i дожджыку (Я.Пушча).

Пазбiраць iх [людзей] толькi трэба ды на добрую дарогу наставiць, ды даць iм добрага камандзiра (Я.Колас).

Касцы iдуць то грамадою, то шнурам цягнуць, чарадою, то паасобку, то па пары... (Я.Колас).

Нi далеч, нi час не заслоняць мне родных бароў (Я.Колас).

Потым чуваць цi то птушыны шчэбет-перасвiст, цi то веснавое бульканне ручаiн (Я.Брыль).

6. Калi паўторныя злучнiкi i ... i, нi ... нi, то ... то звязваюць словы як аднародныя часткi ўстойлiвых (фразеалагiчных) выразаў, то ў iх перад гэтымi злучнiкамi коска не ставiцца.

Напрыклад:

i днём i ноччу, i туды i сюды, i смех i грэх, i смех i слёзы, i смех i гора, i скокам i бокам, i так i сяк, i так i гэтак, i тут i там, i вашым i нашым, i такi i гэтакi, i ў хвост i ў грыву;

нi так нi гэтак, нi бэ нi мэ, нi сёе нi тое, нi з таго нi з сяго, нi ўзад нi ўперад, нi жывы нi мёртвы, нi рыба нi мяса, нi кала нi двара, нi даць нi ўзяць, нi многа нi мала, нi больш нi менш, нi адтуль нi адсюль, нi свет нi зара, нi стаць нi сесцi, нi села нi пала, нi слуху нi духу, нi складу нi ладу, нi гневу нi ласкi, нi канца нi краю, нi сват нi брат, нi к сялу нi к гораду, нi ў кола нi ў мяла, нi ў пяць нi ў дзесяць, нi грозьбай нi просьбай, нi спору нi ўмалоту, нi дому нi лому;

то скокам то бокам, то сюды то туды, то ўзад то ўперад, то тое то сёе, то так то сяк i iнш.

7. Не аддзяляюцца коскай два аднародныя члены сказа, якiя звязваюцца паўторнымi злучнiкамi, калi яны паводле сэнсу i iнтанацыi ўтвараюць адзiнства.

Напрыклад:

Як хмары закрылi i сонца i зоры, пайшоў [Калiна] партызанiць да бору... (П.Броўка).

Вiтаю цябе я i соллю i хлебам! (Я.Купала).

I дзень i два яны ў дарозе (Я.Колас).

Цi вясною цi ўлетку шмат народу на палетку (А.Русак).

8. Коскай раздзяляюцца ўсе аднародныя члены сказа, калi папярэднiя з iх звязаны памiж сабой без злучнiкаў, а наступныя - пры дапамозе паўторнага злучнiка i.

Напрыклад:

Жыццё чулася ў траве, у гаёчку, i лясочку, на палях, i на лугах, i ў зялёненькiм лужочку, i ў крынiчных берагах (Я.Колас).

Дзень iграе на жалейцы, на трубе, i на ражку, i на сiнiм трыснягу (М.Танк).

9. Калi паўторны злучнiк i стаiць пасля першага аднароднага члена, перад злучнiкам таксама ставiцца коска.

Напрыклад:

У песнях жа родны край, родныя словы жылi, i жывуць, i жыць будуць (Я.Купала).

10. Коскай аддзяляюцца аднатыпныя пары аднародных членаў сказа, звязаных памiж сабой злучнiкам i. (У сярэдзiне пар коска не ставiцца.)

Напрыклад:

Паэтам сваёй справы павiнен быць кожны: каваль i iнжынер, матэматык i гiсторык, географ i выкладчык лiтаратуры (В.Вiтка).

Сосны i вязы, дубы i асiны вакол возера вартай пасталi (Я.Купала).

11. Калi злучнiк i звязвае больш як дзве пары аднародных членаў сказа, то перад iм ставiцца коска. (У сярэдзiне пар, звязаных памiж сабой злучнiкам i, коска не ставiцца.)

Напрыклад:

Лясы ў нашай краiне можна сустрэць вялiкiя i малыя, i густыя i рэдкiя, i хвойныя i змешаныя.

12. Калi злучнiк i звязвае неаднатыпныя пары аднародных членаў сказа, памiж iмi коска не ставiцца.

Напрыклад:

Удзень i ўночы над палямi i лясамi чулiся выбухi снарадаў i аўтаматная стралянiна (I.Мележ).

§ 47. Коска памiж словамi, якiя паўтараюцца

1. Коскай раздзяляюцца аднолькавыя словы i радзей - спалучэннi слоў, не звязаныя памiж сабой злучнiкамi (за выключэннем i, ды), якiя пераважна стаяць побач i паўтараюцца для сэнсавага падкрэслiвання працягласцi, бесперапыннасцi дзеяння, для колькаснага або эмацыянальнага выдзялення прадметаў, з'яў, асоб, для ўзмацнення прыкметы i ступенi якасцi, сцвярджэння або адмаўлення i iнш.

Напрыклад:

Плыве, плыве за хмарай хмара... (П.Трус).

Не веру, не веру i не веру. Гэтага не магло быць (К.Крапiва).

Нiколi, нiколi нiдзе не забыць, як хлопцы выходзяць адранкам касiць (П.Броўка).

I рэчка ёсць. А рыбы, рыбы! (Я.Колас).

2. Калi перад словам, якое паўтараецца, стаiць слова толькi або i толькi цi iменна, то коскамi выдзяляецца разам усё гэта спалучэнне.

Напрыклад:

Перад Лабановiчам усплыў вобраз Ядвiсi, i зноў аб ёй, толькi аб ёй, пачаў ён думаць (Я.Колас).

Значыць, ты з iм, iменна ты з iм, а не ён з табою (А.Кулакоўскi).

У яго, i толькi ў яго, хацела б яна вучыцца мужнасцi, высакародству, адданасцi справе (А.Васiлевiч).

3. Калi перад кожным словам, якое паўтараецца, стаiць злучнiк i, то перад iм ставiцца коска.

Напрыклад:

I гудуць, i гудуць па азiмай раллi трактары (М.Танк).

Глуха шэпча лес зялёны, i шумiць ён, i шумiць (Я.Колас).

Коска ставiцца перад далучальнымi злучнiкамi i, ды, якiя стаяць пры паўтораным слове з удакладненнем.

Напрыклад:

Я пакахаў цябе з дзяцiнства, i пакахаў да слёз (П.Трус).

4. Коскай не раздзяляюцца пры паўторным ужываннi словы, якiя стаяць побач:

два словы, звязаныя адзiночнымi злучнiкамi i, ды (у значэннi i): Хваля паветра дрыжыць i дрыжыць (Я.Колас). Кругом была вада i вада (Я.Маўр). Днi бягуць ды бягуць (Я.Колас);

два аднолькавыя або аднакаранёвыя словы, калi наступнае слова ўжываецца з адмоўем не: было не было, прасi не прасi, хочаш не хочаш, дагонiш не дагонiш, купiў не купiў, злавiў не злавiў, дрэва не дрэва, брат не брат, i ён не ён, насiць не перанасiць, вазiць не перавазiць, прасiць не дапрасiцца, чакаць не дачакацца, капаць не дакапацца, сказаць не скажаш, зрабiць не зробiш i iнш.;

два аднолькавыя словы, калi наступнае слова ўжываецца з часцiцай дык i паўтараецца для ўзмацнення меры дзеяння, ступенi якасцi: закiнуў дык закiнуў, падскочыў дык падскочыў, скакаць дык скакаць, страсянуў дык страсянуў, вецер дык вецер, паводка дык паводка, чалавек дык чалавек. Калi самалёт крута пайшоў унiз, Сашка не спалохаўся: скакаць дык скакаць (М.Лынькоў).

§ 48. Коска пры параўнальных зваротах

1. Параўнальныя звароты, якiя пачынаюцца злучнiкамi як, бы, як бы, нiбы, нiбыта, быццам, як быццам, што, як i, чым, выдзяляюцца коскамi.

Напрыклад:

Па небе хмары, як палотны, паўночны вецер рассцiлае (Я.Колас).

Дзяўчаты, нiбы русалкi, карагоды водзяць (П.Панчанка).

Поле, нiбыта падковай, акружана лесам (I.Навуменка).

Над возерам устае, быццам белая воўна, пахучы туман (З.Бядуля).

Зоры высыпаюць, бы iней... (Я.Колас).

2. Выдзяляюцца коскамi спалучэннi слоў як адзiн, як правiла, як звычайна, як знарок, як цяпер, як заўсёды i iнш.

Напрыклад:

Мы па сiгналу ваеннай трывогi ўсе, як адзiн, уставалi на бой (П.Глебка).

Пажылыя людзi памятаюць, як цяпер, дзень заканчэння Вялiкай Айчыннай вайны.

Каля магазiна, як заўсёды, збiраюцца вяскоўцы.

3. Пры параўнальных зваротах са злучнiкамi як, як быццам, чым i iншых у шэрагу выпадкаў коска не ставiцца.

Коска не ставiцца перад злучнiкамi як i чым у спалучэннях больш як (не больш як), больш чым (не больш чым), менш як (не менш як), менш чым (не менш чым), не блiжэй як, не далей як, не часцей як, не радзей як, не iначай як, усё роўна як i iнш., якiя выражаюць абмежаванне ў прасторы, часе, колькасцi.

Напрыклад:

Абоз расцягнуўся больш як на вярсту (Я.Колас).

Менш чым праз хвiлiну Несцяровiч вярнуўся ў хату (К.Чорны).

У такiх спалучэннях коска перад як i чым ставiцца тады, калi яны сэнсава i iнтанацыйна выдзяляюцца.

Напрыклад:

Лес патрэбен людзям не меней, чым хлеб (I.Навуменка).

Людзей у лесе было больш, як грыбоў (Я.Колас).

4. Не выдзяляюцца коскамi:

устойлiвыя выразы са злучнiкам як: як мага, як след, як мае быць, як належыць, як не ў сябе i iнш.

Напрыклад:

Трэба як належыць рыхтавацца ў дарогу.

Не паспеў Лабановiч як мае быць разгледзець гэтыя ўбогiя апартаменты вартаўнiка, як зараз жа выплыла з-за дрэў яго постаць (Я.Колас);

устойлiвыя параўнаннi з як: вiдна як днём, гол як сакол, галодны як воўк, злы як сабака, белы як палатно, белы як снег, пабляднеў як палатно, моцны як дуб, здаровы як бык, лёгкi як пярынка, няўклюдны як мядзведзь, патрэбны як паветра, чорны як сажа, цвёрды як камень, чырвоны як рак, цёмна як ноччу, хiтры як лiса, палахлiвы як заяц, халодны як лёд, баяцца як агню, берагчы (глядзець) як вока, ведаць як свае пяць пальцаў, маўчаць як рыба, бiцца як рыба аб лёд, не бачыць як сваiх вушэй, як рукой зняло, як рукой падаць, як кот наплакаў, растаў як снег, лопнуў як мыльны пузыр, прыстаў як смала, стаiць як укопаны, спаў як забiты, расце як на дражджах, адчуваць сябе як дома, усе як на падбор, як на далонi, як на iголках i iнш.

5. Не выдзяляюцца коскамi параўнальныя звароты, якiя з'яўляюцца iменнай часткай выказнiка.

Напрыклад:

Яны для мяне як бацькi (В.Быкаў).

Ты як песня тая (Я.Пушча).

Лiпа нiбы цёмная хмара за акном (Я.Брыль).

6. Коска не ставiцца перад параўнальным зваротам, калi перад iм ёсць часцiца не або прыслоўi зусiм, амаль.

Напрыклад:

Мiхась трымаўся не як сталы чалавек (Я.Колас).

Яны адчувалi сябе амаль як дарослыя людзi (Я.Колас).

7. Не выдзяляюцца коскамi звароты з як, калi яны ўжываюцца са значэннем "у якасцi" або са значэннем тоеснасцi.

Напрыклад:

Чмаруцьку ведаюць усе як чалавека з фантазiяй (М.Лынькоў).

Ён славiўся ў брыгадзе як выдатны падрыўнiк (I.Мележ).

Я захоўваю франтавыя пiсьмы братоў i сяброў як памяць аб iх.

Гэта кнiга выдадзена як дапаможнiк для студэнтаў.

Быў дзень як дзень.

Алесь быў хлопец як хлопец.

§ 49. Коска пры адасобленых азначальных зваротах i словах

1. Коскамi выдзяляюцца:

дапасаваныя азначэннi, выражаныя дзеепрыметнiкавымi i прыметнiкавымi словазлучэннямi, што стаяць пасля назоўнiка, якi паясняюць.

Напрыклад:

Мiж iмён, праслаўленых на свет, былi iмёны нашых блiзкiх i знаёмых (П.Глебка).

Вядома, няма ўжо таго пярэстага дывана, калi бела-сiнiм полымем палае дол, зарослы пралескамi (I.Навуменка).

Сiнявокая смуга, поўная цеплынi i ласкi, песцiла далёкiя лясы i купчастыя бярозы (Я.Колас);

дапасаваныя азначэннi, выражаныя прыметнiкамi i дзеепрыметнiкамi без паясняльных слоў, калi яны стаяць пасля назоўнiка, з якiм звязаны, i звычайна маюць падкрэсленую сэнсавую нагрузку.

Напрыклад:

Шумiць рака, вясёлая, жывая (А.Бачыла).

А пад поўнач пасыпаў сняжок, заложны, спорны, густы i сухi (Я.Колас).

Хата, вымытая i прыбраная, чакала гасцей.

Лабановiч, зацiкаўлены, глянуў яшчэ раз на пасаду (Я.Колас);

дапасаваныя азначэннi, выражаныя прыметнiкамi i дзеепрыметнiкамi (з паясняльнымi словамi i без iх), калi яны стаяць перад назоўнiкам i маюць дадатковае акалiчнаснае адценне (прычыны, уступкi).

Напрыклад:

Узрушаны i выведзены з раўнавагi, старшыня грозна ўшчувае крыкуноў (Я.Колас).

Захоплены гэтаю новаю думкаю, Пракоп доўга не можа заснуць (Я.Колас).

Падахвочаныя, дужыя, хлопцы адразу ўзялiся за працу (Я.Колас);

дапасаваныя азначэннi, выражаныя прыметнiкамi i дзеепрыметнiкамi з паясняльнымi словамi i без iх, якiя адносяцца да назоўнiка (пераважна да дзейнiка) i стаяць перад iм, радзей - пасля яго, але аддзеленыя ад гэтага назоўнiка выказнiкам цi iншымi членамi сказа.

Напрыклад:

Магутныя ў сваёй велiчы, стаялi старыя дубы (I.Навуменка).

Мокрая i прыцiснутая асеннiм холадам, цяпер гэта раслiннасць усё яшчэ гусцiлася i ўпарта зелянелася (К.Чорны).

Iгнась вярнуўся дадому праз два тыднi, схуднелы, абарваны (У.Лiпскi);

дапасаваныя азначэннi, выражаныя прыметнiкамi i дзеепрыметнiкамi, адзiночныя i з паясняльнымi словамi, якiя адносяцца да асабовых займеннiкаў.

Напрыклад:

Пранiкнiцеся любоўю да маёй Беларусi, людзi. Велiчная i гордая, яна таго вартая (У.Караткевiч).

Радасная здагадка азарае мяне, i, здзiўлены, я паволi ўстаю ў акопе (В.Быкаў).

Пiльны, насцярожаны, ступiў ён у хату (I.Мележ).

Калi ў склад адасобленага азначальнага звароту ўключана iншая ўдакладняльная канструкцыя, то яна выдзяляецца коскамi: Навокал быў густы травянiсты луг, усыпаны, нiбы пацеркамi, расою... (Я.Сiпакоў).

Калi дапасаваныя азначэннi не маюць выражанага акалiчнаснага значэння, коска можа не ставiцца: Працяты марозам снег хрустка скрыпеў пад нагамi дзеда Талаша i грамознага Мартына Рыля (Я.Колас).

2. Дапасаваныя азначэннi, выражаныя прыметнiкамi i дзеепрыметнiкамi, адзiночныя i з паясняльнымi словамi, адасабляюцца i выдзяляюцца коскамi i ў тым выпадку, калi пры iх займеннiк адсутнiчае, але падразумяваецца: Заняты думкамi, [я] i не заўважыў, як надышоў вечар.

3. Калi да аднаго назоўнiка або займеннiка ў сказе адносяцца некалькi адасобленых азначэнняў, выражаных дзеепрыметнiкавымi i прыметнiкавымi словазлучэннямi або адзiночнымi азначальнымi словамi, то яны раздзяляюцца коскамi як аднародныя члены сказа.

Напрыклад:

Данiла Платонавiч смяяўся шчыра i весела, гэтак жа як i яны, маладыя, бадзёрыя (I.Шамякiн).

Ён [дзiк], натапыраны, раз'юшаны, раз'ятраны, стаяў непадалёку ад толькi што вырытай ямкi i цяжка дыхаў - бакi яго хадзiлi ходырам (Б.Сачанка).

4. Не адасабляюцца i не выдзяляюцца коскамi дапасаваныя азначэннi, выражаныя адзiночнымi прыметнiкамi i дзеепрыметнiкамi, што стаяць пасля назоўнiка, якi паясняюць i з якiм утвараюць адно сэнсавае цэлае.

Напрыклад:

Плыве, гудзе шум гулкi, будаўнiчы... (Я.Купала).

Травою спелаю, мурожнай уся запахла сенажаць (А.Астрэйка).

5. Не выдзяляюцца коскамi дапасаваныя азначэннi, выражаныя прыметнiкамi i дзеепрыметнiкамi (з паясняльнымi словамi або без iх), якiя пры цеснай сувязi з дзеясловам становяцца iменнай часткай выказнiка.

Напрыклад:

Саша iшла дадому вясёлая, узрушаная гульнёй (I.Шамякiн).

А лес, як добры той знаёмы, стаiць збялелы, нерухомы (Я.Колас).

6. Адасабляюцца i выдзяляюцца коскамi:

недапасаваныя азначэннi, выражаныя назоўнiкамi ва ўскосных склонах (з паясняльнымi словамi i без iх), з прыназоўнiкамi i, радзей, без прыназоўнiкаў.

Напрыклад:

Без шапкi, у адной гiмнасцёрцы, Васiль з усяе сiлы працаваў вёсламi (I.Шамякiн).

Хутчэй бы прыйшла зiма, белая i маладая, з малiнавымi маразамi, са звонам канькоў на лёдзе i навагодняй ёлкай (П.Панчанка).

На гарадок паўзла цёмна-шызая хмара, з ружова-серабрыстымi беражкамi (С.Грахоўскi);

прыдаткi, якiя адносяцца да асабовых займеннiкаў i звычайна стаяць пасля iх, зрэдку - перад займеннiкам.

Напрыклад:

I толькi ён, мароз заўзяты, мароз занадта зухаваты, адзiн па лесе пахаджае... (Я.Колас).

Вунь яны цягнуцца, варожыя акопы (А.Марцiновiч).

Сын леснiка, я сам з маленства любiў палiць касцёр, пасядзець ля вогнiшча (I.Шамякiн);

прыдаткi, якiя адносяцца да назоўнiкаў, стаяць пасля iх i не ўтвараюць з iмi цеснага сэнсавага адзiнства, у тым лiку i тыя, што далучаюцца пры дапамозе злучнiка як (з адценнем прычыны).

Напрыклад:

I мядзведзь, даўнi ўладар пушчаў, таксама прабiвае сабе сцежку, прыходзячы з далёкiх нязведаных сховаў (П.Пестрак).

Сцяпана, як смелага салдата, часта пасылалi ў разведку (В.Быкаў);

прыдаткi, якiя з'яўляюцца ўласнымi iмёнамi, стаяць пасля агульнага назоўнiка i маюць удакладняльнае значэнне (перад iмi можна без змены сэнсу ўставiць словы гэта значыць, а iменна).

Напрыклад:

Часцей заходзiць туды i старшыня, Захар Лемеш (Я.Колас).

Гэта быў наш сусед, Iван Бразоўскi, Шуркаў бацька (Я.Брыль);

прыдаткi, якiя адносяцца да ўласнага iмя, стаяць пасля яго i маюць удакладняльнае значэнне.

Напрыклад:

Ганна, мацi Лабановiча, была жанчына добрая, працавiтая, руплiвая... (Я.Колас).

Самай выдатнай фiгурай Адраджэння быў Францыск Скарына, сын купца з Полацка (У.Караткевiч).

Перад уласным iмем i агульным назоўнiкам прыдатак адасабляецца толькi тады, калi мае дадатковае акалiчнаснае значэнне: Пiсьменнiк-псiхолаг, Колас вельмi добра разумеў чалавечыя характары (I.Шамякiн).

Два прыдаткi, якiя стаяць перад уласным iмем, коскамi не аддзяляюцца, тры i болей - аддзяляюцца: доктар тэхнiчных навук прафесар Сiдарчук I.М.; начальнiк штаба капiтан Дзянiсаў; доктар тэхнiчных навук, прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэмii Рэспублiкi Беларусь Мацкевiч Ю.Ф.; дэкан, доктар хiмiчных навук, прафесар Васiльеў А.А. i iнш.

Пасля ўласнага iмя прыдаткi такога тыпу аддзяляюцца коскамi: М.I.Смяян, доктар сельскагаспадарчых навук, прафесар, акадэмiк Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi, заслужаны дзеяч навукi Рэспублiкi Беларусь.

7. Выдзяляецца коскамi прыдатак да назоўнiка або асабовага займеннiка, якi ёсць або падразумяваецца ў папярэднiм сказе цi ў частцы складанага сказа: Дзе ж падзеўся той Сымон? Цi дзе ходзiць спазарання, непаседа-ветрагон? (Я.Колас).

§ 50. Коска пры адасобленых акалiчнасцях i акалiчнасных зваротах

1. Коскай выдзяляюцца акалiчнасцi, выражаныя дзеепрыслоўнымi зваротамi, незалежна ад iх месца ў сказе.

Напрыклад:

Шчасце ў працы знайшоўшы, добра ў полi араць (П.Броўка).

Нiзкiя сонечныя прамянi, яшчэ не абласкаўшы зямлю, знаходзiлi беласнежную кiпень яблынь i запальвалi яе ружовым святлом (В.Карамазаў).

2. Акалiчнасцi, выражаныя дзеепрыслоўнымi зваротамi, якiя з'яўляюцца ўстойлiвымi выразамi, коскамi не аддзяляюцца.

Напрыклад:

Яны працавалi не пакладаючы рук (З.Бядуля).

I слухаюць яго вушы развесiўшы (А.Макаёнак).

Растуць яны [дзецi] тут у нас на лес гледзячы (Я.Брыль).

3. Выдзяляецца коскамi акалiчнасць, выражаная адзiночным дзеепрыслоўем пры дзеяслове-выказнiку.

Напрыклад:

Раз-пораз стукалi, падаючы, спiлаваныя дрэвы (П.Галавач).

Успыхвалi, трапечучы, белыя ракеты (I.Мележ).

I нечакана над самай галавою раскалоўся гром, затрашчала, ломячыся, дрэва (В.Адамчык).

4. Акалiчнасцi, выражаныя адзiночнымi дзеепрыслоўямi, не адасабляюцца i не выдзяляюцца коскамi, калi стаяць пасля дзеяслова-выказнiка i сваiм значэннем наблiжаюцца да прыслоўя спосабу дзеяння цi часу.

Напрыклад:

Бацька доўга сядзiць задумаўшыся, i я не чапаю гэтых дум (Я.Скрыган).

Лена бегла не азiраючыся (М.Лынькоў).

Не хвалiся сеўшы, а хвалiся з'еўшы (Прыказка).

Людзi хутка ўстаюць, спяшаючыся апранаюць сваё скураное адзенне (Э.Самуйлёнак).

5. Перад злучнiкам i, якi звязвае дзве акалiчнасцi, выражаныя адзiночнымi дзеепрыслоўямi або дзеепрыслоўнымi зваротамi, а таксама прыслоўем з дзеепрыслоўем, коска не ставiцца, як пры аднародных членах сказа.

Напрыклад:

Смеючыся i жартуючы, дзецi iшлi да рэчкi (Я.Колас).

Крушынскi гаварыў цiха i не пазiраючы на госця (З.Бядуля).

Пры бяззлучнiкавай сувязi памiж такiмi акалiчнасцямi коска ставiцца.

Напрыклад:

Ганна, не азiраючыся, не слухаючы нiчога, пералазячы платы, напрасткi праз мокрыя, па-асенняму голыя агароды паляцела да Васiлёвага селiшча (I.Мележ).

Конь выцягнуў воз на цвярдзейшую дарогу i пайшоў раўней, не спяшаючыся (К.Крапiва).

Панiзiўшы голас, шэптам дзед сказаў з узрушэннем: "У лес трэба перабiрацца..." (Я.Колас).

Страницы: | Стр. 1 | Стр. 2 | Стр. 3 | Стр. 4 |

Архіў дакументаў Папярэдні | Наступны